چگونه سنتور را کوک کنیم ؟

این مقاله اختصاص دارد به مطالبی در مورد کوک سنتور و اجرای آهنگ های مختلف به وسیله سنتور و انتقال نتهای مختلف برای اجرا در سنتور.

همان طور که میدانیم سازهای زهی برای اینکه فرکانس صحیح و مورد نظر هر نت از سیم ها ساطع شود باید آنها را کوک کرد.

در واقع کوک کردن تنظیم میزان کشیدگی سیم ها است. بطور کلی هرچه سیم تحت فشار بیشتری قرار گیرد و کشیده تر شود صدای آن زیرتر و بالعکس هرچه کشیدگی سیم کمتر شود و فشار کمتری روی سیم باشد صدای آن بم تر می شود.

برای همین است که اگر فشار روی سیم را بیش از حد زیاد کنیم سیم پاره می شود. ولی در زمان شل کردن سیم به هیچ وجه سیم پاره نمی شود.

بنابراین اگر در کوک کردن هنوز مبتدی هستید باید دقت بیشتری در زمان کشیدن سیم داشته باشید تا سیم پاره نشود. شرکت  در کلاس های حضوری آموزش سنتور میتواند برایتان کاربردی و مفید باشد.

کوک سنتور سل کوک، سنتور لا کوک و سنتور فا کوک

نام گذاری سنتورها براساس خرک سوم (از پایین) صورت می گیرد. بنابراین سنتور سل کوک سنتوری است که سیم های روی خرک سوم آن فرکانس نت سل را ایجاد کند.

ولی اگر طول سنتور کوچکتر شود و به این ترتیب طول سیم هایی که روی خرک سوم قرار دارند کوتاه تر شوند به جای صدای سل صدای نت لا از آن سیم ساطع می شود که به این سنتور لا کوک گفته می شود.

بنابراین سنتور لا کوک از سنتور سل کوک کوچکتر است و همینطور سنتور فا کوک از سنتور سل کوک بزرگتر است.

نحوه کوک کردن سنتور

ساز سنتور دارای 18 خرک و 72 سیم است. و از روی هر خرک 4 سیم که بایدی هم صدا باشند می گذرد. خرک ها سطح سنتور را به 4 قسمت تقسیم می کنند که سه قسمت از آنها برای نوازندگی قابل استفاده است.

به هر کدام از این قسمت ها پوزیسیون می گویند. هر پوزیسیون دارای 9 نت می باشد که در سنتور سل کوک از نت می شروع می شود به نت فا در فاصله نهم از نت می ختم می شود.

بدین ترتیب روی سنتور 27 صدا وجود دارد. 

مهمترین موضوع در کوک کردن سنتور این است که هر 4 سیم یک خرک کاملا هم صدا و هم کوک شوند. اگر حتی از بین 4 سیم یکی از آنها کمی ناکوک باشد وقتی روی آن چهار سیم مضراب زده می شود، صدای ناکوک و نامطبوع به گوش می رسد. 

از کجا بفهمیم سنتور کوک نیست؟

 

برای اینکه بفهمیم سنتورتان کوک است یا نیست سه راه وجود دارد:

اولین راه برای افراد مبتدی این است که فرکانس هر سیم را با تیونر چک کنند. بدین ترتیب که عقربه های تیونر باید به ازای هر 4 سیمی که از روی یک خرک می گذرد یک درجه را نشان دهند.

مسئله بعدی در کوک سنتور این است که سنتور را نسبت به دستگاه های مختلف موسیقی ایرانی به شکل صحیح کوک کنید.

در موسیقی ایرانی 7 دستگاه داریم ولی از آنجایی که کوک ماهور و راست پنجگاه یکسان است و همینطور نوا و شور یکسان است، در سنتور 6 نوع کوک پایه ای برای دستگاه های مختلف داریم ولی هر یک از این دستگاه ها ممکن است از 2 یا چند مبدا مختلف نواخته شود. 

مثلا دستگاه شور را از نت سل یا دو یا ر و یا لا می نوازند که به آنها شور سل، یا شور دو یا شور لا می گویند.

اصطلاح راست کوک و چپ کوک در موسیقی ایرانی هم به همین موضوع اشاره دارد. اما معمولا در سنتور شور را از نت سل می نوازند.

این موضوع را برای هر کدام از دستگاه های دیگر با مبدا های مختلف می توان در نظر گرفت.

برای اینکه سنتورتان را در دستگاه مورد نظر کوک کنید باید بدانید که فاصله نت ها در هر دستگاه به چه صورت است و با انطباق آنها روی تیونر، سنتورتان را کوک نمایید.

اما برای کوک دقیق سنتور که نیاز به گوش موسیقایی قوی تری دارد باید روی هر کدام از نت ها مضراب بزنید و صدا را به دقت گوش کنید. صدایی که می شنوید باید کاملا یک دست، شفاف و خوشایند باشد. 

و همینطور راه دیگر این است که یکی از آهنگ هایی که به خوبی آن را می نوازید و با صدای آن کاملا آشنا هستید را روی سنتور امتحان کنید تا ببینید موسیقی که می شنوید به زیبایی همیشه هست یا نه

خیلی از نوازندگان برای چک کردن کوک سنتور جملات شاخص و یکسانی در ذهن دارند که زمان چک کردن کوک سنتور از آنها کمک می گیرند.

این جملات معمولا جملاتی از گوشه های شاخص ردیف هستند. مثلا اگر می خواهید نت رٍ کرون را در دستگاه شور کوک کنید روی هر کدام از پوزیسیون های سنتور چک کنید می توانید جمله ای از گوشه شهناز را روی آن اجرا کنید.

در اینجا تاریخچه مختصری از کوک سنتور در گذشته ارائه شده تا دلیل کوک امروزی ساز سنتور را بهتر متوجه شویم.

تاریخچه تعیین کوک سنتور

چون افراد مختلف با سلیقه ها و ذوقهای مختلف و با ابتکارات شخصی به ساختن سنتور می پرداختند تا قبل از مرحوم حبیب سماعی و مرحوم ابوالحسن صبا شکل و اندازه و ابعاد سنتور معین و معلوم نبوده است و چون به اندازه های مختلف ساخته می شده در نتیجه، کوک آن نیز نسبت به بزرگی و کوچکی سنتور تغییر می کرده است.

لازم به توضیح نیست کوک سنتوری که با ابعاد بزرگ تر ساخته شود بم تر است و کوک سنتور با ابعاد کوچک را باید زیرتر کرد تا صدای مطلوبی بدهد.

در دوره مرحوم حبیب سماعی تعدادی سنتور ساخته شد که به مارکار ارمنی نسبت میدهند.

مرحوم  سماعی از این سنتورها استفاده میکرد و چون حبیب از استادان زمان خود بود دیگران به او تأسی کردند و این نوع سنتور را اختیار نمودند و هنوز تعدادی از این سنتورها در دسترس موسیقیدانان قدیمی است و سازندگان امروزی سنتور نیز از ابعاد همان سنتورها برای ساختن آن استفاده می کنند.

مرحوم صبا روی کوک سنتور با ابعاد معین و معلوم مطالعه دقیق کرد و به این نتیجه رسید خرک های اول سنتوری که با ابعاد معین شده ساخته شود باید نت «می» مطابق دیاپازون کوک شود تا بدین وسیله صدای خوب و مطلوبی داشته باشد در نتیجه اگر کوک از نت «می» دیاپازون بالاتر برود، سیم ها پاره میشود و اگر از این اندازه پایین تر باشد صدای مطبوعی نخواهد داشت.

 به این وسیله، کوک و اندازه سنتور تثبیت گشت و نتهای نوشته شده به همین ترتیب و برای همین نوع سنتورها در نظر گرفته شد. باید در نظر داشت که مثلاً ابعاد و اندازه ویلن در تمام دنیا یکسان میباشد و در نتیجه کوک آن نیز همیشه معین و معلوم است. امروزه سنتور نیز همین حالت را دارد و در حقیقت باید همین طور باشد تا پیشرفتی حاصل آید.

البته ممکن است سنتور را به سلیقه خود از این اندازه معین کوچک تر و یا بزرگ تر ساخت ولی دیگر کوک آن با سنتورهای تعدیل شده فوق یک اندازه نخواهد بود؛ چنان که میتوان ویلن را از حد معلوم کوچک تر و یا بزرگ تر ساخت ولی دیگر ویلن نخواهد بود بنابراین برای اینکه بتوان اندازه سنتور را تثبیت کرد و به اصطلاح آن را بین المللی نمود باید از دستور مرحوم استاد ابوالحسن صبا پیروی

کرد. امروزه سازندگان خوب سنتور از دستور مرحوم صبا پیروی میکنند و مطابق همان اندازه ها سنتور میسازند.

کوک سنتور در سنتورهای متداول

شاگردان سنتور که میخواهند درس خود را به تنهایی روی سنتور تمرین کنند حتماً نباید در جستجوی سنتوری با مختصات تعیین شده استاد صبا باشند، بلکه با سنتور معمولی هـم مـی تـوان تمرین کرد به شرط آنکه خرک های اول را «می» حساب کنند اعم از اینکه مطابق می دیاپازون باشد یا نه.

فقط در صورتی باید از نوع سنتورهای صحیح استفاده کنند که بخواهند با سازی دیگر همراهی نمایند. برای همراهی با سازهای دیگر مطالب زیر را باید در نظر داشت:

وقتی خرک های اول سنتور «می» کوک شود و مطابق آن به ترتیب بقیه سنتور کوک گردد، در صورتی که تنها [صداها] را بکار کوک نماییم، کوک سنتور ماهور دو خواهد بود؛ یعنی ماهوری که تنیک آن نت «دو» است و روی خرک ششم قرار دارد.

برای توضیح بیشتر لازم است اول موضوع چپ کوک و راست کوک را به طور مختصر شرح دهیم تا دنباله مطلب برای خواننده این مقاله واضح گردد.

چپ کوک و راست کوک

کسی به طور تحقیق نمی داند که این نامها از چه زمان و به چه دلیل روی کوک های مختلف قرار گرفته است ولی به طور کلی منظور از چپ کوک کوکی است که برای همراهی با صدای زنان و کودکان روی سازها به عمل می آید و راست کوک کوکی است که برای همراهی با صدای مردها روی سازهای مختلف به عمل می آید.

البته روشن است که صدای زنان و کودکان زیرتر از صدای مردها است و معمول اختلافات چپ کوک و راست کوک پنج نت است؛ مثلاً اگر برای همراهی خواننده مرد روی نت «لا» شور زده شود، چنانچه خواننده زن و یا بچه باشد دیگر نمی توانیم از همان نت «لا» آنها را همراهی کنیم، زیرا صدای آنها در بم بسیار ضعیف و در زیر به صورت جیغ خواهد بود و شاید اصولاً از عهده ی اجرا برنیایند.

برای اینکه این دسته نیز به راحتی بتوانند از محل ساز آواز بخوانند باید برای آنها از نت «می» شور زد که درست پنج نت بالاتر از نت «لا» است. (فرامرز پایور، اعتدال در سنتور، چاپ شده در مجله موزیک ایران، شماره سوم، سال هشتم، مرداد 1338، بازنشر در مجموعه مقالات سنتور، جلد اول، نگارش و گردآوری شده توسط شهاب منا)

تطبیق کوک سنتور با سایر سازها

 

جدول زیر انتهای تُنیک دستگاههای موسیقی ایران را که به وسیله ی ساز در چپ کوک و راست کوک با آواز همراهی میشود تعیین میکند:

نت تُنیک را در همایون معمولاً «می» و «لا» حساب میکنند ولی ما در اینجا نت شاهد را نوشته ایم که مطلب واضح تر گردد.

دستگاه های موسیقی ایران از دو نظر که در زیر شرح داده میشود از کوک هایی که در جدول بالا به آن اشاره شده اجرا نمیشوند بلکه از یک نت پایین تر اجرا می گردند؛ اولا به دلیل اینکه خوانندگان نمی توانند به راحتی آواز خوانده شعر را ادا نمایند، به خصوص در موقعی که به اصطلاح به «اوج» می رسند.

دوما در موسیقی ایران پیش از آنکه جنبۀ تکنیک حفظ شود بیشتر روی حالت آواز تکیه میشود.

در کوکهای فوق سیمهای سازها از قبیل ویلن و کمانچه خیلی کشیده و محکم می شود و در نتیجه اجرای حالت ها و مالشهای آواز موسیقی ایران روی آنها مشکل می گردد.

به عللی که در بالا ذکر گردید تمام آوازهای ایرانی را معمولاً یک پرده پایین تر اجرا می کنند و در نتیجه نت های تنیک به شرح جدول زیر تنظیم می شود:

اجرای آوازها در کوک های فوق (جدول شماره ۲ ) برای سازهایی مانند ویلن و کمانچه که محل انگشت گذاری آنها معلوم نیست با اشکال مواجه میگردد زیرا انگشت گذاری روی این سازها برای سریها آسانتر از گرنها است. نوازندگان این سازها نتهای سیگرن میگرن و لاکرن را نمیتوانند درست اجرا کنند.

به علاوه، همان طور که قبلاً شرح داده شد، چون کوک «می، لا، ر، سل» که کوک مخصوص ویلن است سیمها را محکم کرده اجرای حالت را مشکل می کند، این است که معمولاً به جای آنکه ساز را «می ،لا، ر، سل کوک نمایند آن را «ر، سل، دو، فـاه کوک می کنند؛ یعنی درست یک پرده پایین تر در نتیجه چون کوک اصلی ساز خودبه خود یک پرده پایین تر رفته است

دیگر لازم نیست که نوازنده آوازها را یک پرده پایین تر اجرا کند. نوازنده می تواند مطابق جدول شماره ۱ تمام آوازها را اجرا [نت خوانی] نماید.

ناگفته نماند که چون نوازنده ویلن سیمهای ساز خود را مطابق آنچه که کوک کرده به حساب نمی آورد، یعنی آنها را «ر، سل، دو فا نمیخواند بلکه همان «می ،لا، ر، سُل به حساب می آورد به خیال خود آوازها را در کوک اصلی ویلن اجرا میکند ولی در حقیقت تمام آوازها خود به خود یک پرده پایین تر اجرا می شوند.

پس جدول شماره ۱ برای سازهای زهی است که کوک خود را یک پرده پایین میبرند و جدول شماره ۲ برای سازهای مضرابی است که عملاً یک پرده پایین تر اجرا می کنند. برای درک بیشتر مطلب یکی از کوک ها را با مقایسه سنتور و ويلن ذيلاً شرح میدهیم تا مطلب کاملاً واضح گردد.

وقتی روی خرک سوم سنتور بزنيد طبعـا صــدای سـلِ دیاپازون خواهد داد. همین نت را به ویلن میدهیم نوازنده ویلن این صدا را با سیم دوم (لا) کوک می کند و به ترتیب، سیم اول خود (می) را با خرک هفتم سنتور (ر) و سیم سوم خود (ر) را با خرک ششم سنتور (دو) و سیم چهارم خود را با خرک دوم سنتور (فا) کوک مینماید و در حقیقت ویلن خود را در شل، دو، فـاه کوک کرده است،

ولی نوازنده ویلن سیمهای خود را به این نامها (ر، سُل دو فا نمی خواند بلکه به همان نام های اول (می، لا، ر، سل) می شناسد و به این کار ندارد که صدای اصلی این سیم ها چیست.

به این ترتیب، وقتی که روی خرک ششم سنتور، که نت دو» میباشد ماهور اجرا کنیم نوازنده ویلن باید از سیم سوم ویلن یعنی که از لحاظ صدای اصلی همان «دو» میباشد ولی نوازنده طبق قاعده کلی «ر» حساب میکند ماهور بزند تا با سنتور هم کوک شود.

بنابراین، هر آواز و یا هر نتی که روی سنتور نواخته میشود نوشته میشود ویلن و کمانچه باید یک پرده بالاتر بزنند. در حقیقت، [نوازنده ویلن یا کمانچه از نظر صدا یک پرده بالاتر نمیزند بلکه از نظر نت خوانی و انگشت گذاری یک پرده بالاتر عمل میکند

مثال دیگر: اگر در سنتور دستگاه شور را از خرک سوم یعنی «سل» شروع کنیم ویلن باید از سیم دوم که مطابق با سنتور سل کوک کرده است و مطابق معمول «لا» حساب میکند شور بزند تا با سنتور هم کوک باشد.

به این ترتیب ویلن همیشه تمام آوازها را یک پرده بالاتر از سنتور یا تار میزند نت خوانی می کند، ولی چون کوک خود را عملاً یک پرده پایین آورده در حقیقت از لحاظ صدا همان محل [کوک] سنتور را به صدا در می آورد.

برای کوک نمودن سنتور با تار یا سه تار اشکالات فوق به چشم نمی خورد چون تار و سه تار [را] مانند سنتور کوک کرده و از همان پرده ها آوازها را اجرا میکنند.

فقط کافی است که خرک ششم سنتور (دو) [را] با سیم های سفید تار، و خرک سوم [سیم] زرد سنتور (سل) را با سیمهای زرد تار [هم] کوک نماییم [برای] سیم آخـر تـار، چون به طور مختلف کوک می شود می توان هر کوکی [را] که مورد احتیاج بود عیناً از روی سنتور انتخاب نمود.

سازهای بادی چون نمی توانند تغییر کوک بدهند باید قطعات را از همان محل سنتور اجرا کنند ولی از آنجا که اجرا از این محل برای آنها خیلی مشکل است سنتورزن مجبور می شود که قطعات را از یک پرده بالاتر، یعنی از کوکی که در جدول شماره ۱ شرح آن آمد اجرا نماید.

البته این عمل همیشه در ارکسترهای بزرگ که دارای سازهای مختلف است مورد استعمال قرار میگیرد ولی در ارکسترهای کوچک به خصوص اگر در همنوازیها پیانو جزو سازها نباشد سازهای دیگر تقریباً تابع کوک سنتور خواهند بود.

(فرامرز پایور، اعتدال در سنتور، چاپ شده در مجله موزیک ایران، شماره چهارم، سال هشتم، شهریور 1338، بازنشر در مجموعه مقالات سنتور، جلد اول، نگارش و گردآوری شده توسط شهاب منا)

تا به اینجا به این نتیجه رسیدیم که تمام آوازهای ایرانی در سنتور یک پرده پایین تر اجرا میشود. برای مثال، شور «لا» را در سنتور از نت «سل» میزنند ولی ویلن و سایر سازهایی که در ارکستر به کار میرود کوک ساز خود را یک پرده پایین تر آورده شور را روی نتهای اصلی یعنی «لا» اجرا میکنند حال چگونگی کوک سنتور در هریک از آوازهای ایرانی را به طور مفصل و مشروح بیان میکنیم.

آنچه در ابتدا لازم است توضیح داده شود آن است که چون در حین اجرای آواز تغییر کوک در سنتور میسر نیست، بنابراین باید تمام نتها و تغییراتی از قبیل دیز و بمل و یا سری و گرن [را] که در صدای نـتـهـا پیـدا مـی شـود قبلاً تهیه نمود و بعد شروع به نواختن کرد. در اینجا به عنوان جمله معترضه میتوان راجع به حرکت دادن خرک ها برای تغییر صداها و پیدا کردن [تهیه] نتهای لازم در حین اجرا مطالبی بیان نمود.

در آوازهای ایرانی به خصوص در بدیهه نوازی چون مقدار کشش و سکوتها بسته به سلیقه و میل نوازنده است، ممکن است در حین سکوت خرک ها را برای تغییر صدا جابه جا نمود این عمل دارای محاسن و عیوبی است که ذیلاً شرح داده می شود:

به اتکای تغییر کوک با خرک میتوان تمام سنتور را در هر چهار پزیسیون برای درآمد یک آواز کوک نمود و برای گوشه هایی که محتاج به تغییر کوک] هستند این عمل را به وسیله جابه جایی] خرک انجام داد.

در این صورت، برای قسمت در آمد که در حقیقت قسمت مهم یک دستگاه یا آواز میباشد وسعت زیادی در سنتور موجود بوده به اصطلاح، نوازنده «دستش بیشتر باز است و حسن این وسعت این است که نوازنده می تواند مطالب را به صورت سؤال و جواب بم) و (زیر یا اکتاو بنوازد و یا در بعضی آرپژها و پاساژها از سنتور [به] کمال استفاده بنماید و با این ترتیب تاحدی از یکنواختی و یک صدایی منظور [اجرا] در یک پزیسیون که موجب خستگی گوش می شود) بکاهد، ولی عیوب این عمل (تغییر خرک) خیلی بیشتر از محاسن آن است.

 

اولاً چون در هر سنتور به خصوص سنتورهایی که سیمهای اول آنها می کوک شود فشار سیم روی خرک ها زیاد است به راحتی تمام و سهولت نمیتوان خرک را جابه جا نمود. به علاوه این عمل ممکن است موجب ناکوک شدن چهار سیم روی خرک شود.

همچنین چون وقت زیادی برای تغییر آن نیست، معلوم نیست که خرک به اندازه کافی جلو و یا عقب رفته یا نه ثانیاً، اگر آن طوری که در ردیفهای سنتور مرحوم استاد ابوالحسن صبا ذکر شده عمل شود، اجرای ردیف یک دستگاه در سنتور بدون تغییر خرک کاملاً مقدور خواهد بود.

زیرا منظور ما فقط نشان دادن حالت های مختلفی است که در یک آواز یا دستگاه موجود است و اگر بخواهیم به اصطلاح بداهه نوازی کنیم و متعاقباً اصل ردیف را اجرا نکنیم، می توانیم ساز را برای آن قسمت که در نظر داریم کوک بکنیم.

 به طور مثال اگر در دستگاه ماهور نظـر مـا اجرای ماهور و دلکش باشد احتیاجی نیست که سیمهای خرک چهارم (لا) را در پزیسیون اول گرن کوک کنیم، زیرا در ماهور و دلکش فا احتیاجی به لاگرن نیست و اگر بخواهیم ماهور و شکسته بزنیم، احتیاجی به رگرن در پزیسیون دوم نداریم و میتوانیم آن را بکار کوک نماییم.

ثالثاً، تنها در مورد اجرای آواز است که نوازنده [برای] تغییر خرک فرصت دارد و الا برای اجرای یک پیس [قطعه] و یا یک اتود [تمرین] ممکن است فرصت کافی برای این کار نباشد و نوازنده مجبور باشد قبلاً نت ها را تهیه نماید. 

به هر حال اگر از تغییر کوک به وسیله خرک صرف نظر بکنیم این عمل از هر جهت به تکنیک صحیح ساز خیلی نزدیک تر است و کوک های جالبی که در بعضی مواقع به دست می آید در تنوع ساز کمک مؤثری خواهد نمود و گوش شنونده را از مونوتُنی [ یک صدایی رهایی خواهد بخشید.

از نظر دیگر چون سنتور سازی است پرصدا و اگر شنونده مدت زیادی به آن توجه کند، به زودی گوشش از شنیدن صدای آن خسته و ملول خواهد شد این است که این ساز را بیش از ده دقیقه الی یک ربع در هیچ مجلسی نمی توان نواخت و لازم به توضیح نیست که در این مدت نسبتاً قليل فرصت گردش به تمام گوشه های یک دستگاه ایرانی نیست بلکه همان طوری که گفته شد، باید سنتور را برای آن مقدار از مطالبی که در نظر داریم اجرا کنیم کوک نماییم و با خیال راحت به نوازندگی بپردازیم.

حال که به این نتیجه رسیدیم باید متذکر شوم که در تمام آوازهایی که در راست کوک نواخته می شود تمام خرک ها در تمام پزیسیونها باید با هم کوک باشند یعنی فاصلۀ اکتاو داشته باشند به استثنای یک خرک و آن خرک چهارم یعنی «لا» است که در تمام آوازها [راست کوکها] باید در پزیسیون سوم بمل باشد و برای تهیه آن کافی است که خرک آن به اندازه سه میلیمتر از امتداد] خرک های دیگر به طرف راست کشیده شود. به این ترتیب اگر این خرک در پزیسیون دوم لاگرن شود در پزیسیون سوم صدای لابمل خواهد داشت.

البته استثنائاً، در دستگاه ماهور (فا) و همچنین دستگاه راست پنجگاه که گامش شبیه ماهور است چون باید این خرک را [در پزیسیون دوم] لابکار کوک نمود، [و] با این ترتیب پزیسیون سوم «لاگرن صدا خواهد داد برای اینکه در پزیسیون سوم] لا بمل شود باید خرک را در حدود پنج میلیمتر به طرف راست کشاند تا پزیسیون دوم لابکار کوک شود و پزیسیون سوم لابمل صدا دهد.

البته کوک خرک هفتم پزیسیون اول «ر» در سیمهای زرد نیز تغییر میکند ولی چون [این] خرک متغیر نیست، این است که تغییر [کوک] آن را با تغییر [کوک] خرک های دیگر بیان خواهیم نمود. (فرامرز پایور، کوک سنتور، چاپ شده در مجله موزیک ایران، شماره هفتم، سال هشتم، آذر 1338، بازنشر در مجموعه مقالات سنتور، جلد اول، نگارش و گردآوری شده توسط شهاب منا)

 

منابع:

•   فرامرز پایور، اعتدال در سنتور، چاپ شده در مجله موزیک ایران، شماره سوم، سال هشتم، مرداد 1338، بازنشر در مجموعه مقالات سنتور، جلد اول، نگارش و گردآوری شده توسط شهاب منا
•     فرامرز پایور، اعتدال در سنتور، چاپ شده در مجله موزیک ایران، شماره چهارم، سال هشتم، شهریور 1338، بازنشر در مجموعه مقالات سنتور، جلد اول، نگارش و گردآوری شده توسط شهاب منا
•     فرامرز پایور، کوک سنتور، چاپ شده در مجله موزیک ایران، شماره هفتم، سال هشتم، آذر 1338، بازنشر در مجموعه مقالات سنتور، جلد اول، نگارش و گردآوری شده توسط شهاب منا