آموزش سه تار

سه تار

سه‌تار از سازهای زهی – زخمه ای موسیقی ایرانی است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می شود. نوازنده سر انگشتهای دست چپ را در طول دسته روی دستان ها حرکت می دهد و با ناخن انگشت سبابه ی دست راست به سیم ها زخمه می زند.

ساختمان ساز سه تار

این ساز، دارای ۴ سیم(از دوره قاجار به بعد)از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته، از کاسه تا سرپنجه کشیده شده‌اند . سه تار را از خانواده ی تنبور دانسته اند ولی  امروزه در مقایسه، به تار نزدیک تر است و معمولا نوازندگان تار با نواختن سه تار نیز آشنا هستند.

این ساز را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می دهند، به نحوی که دسته آن در طرف چپ و کاسه در طرف راست نوازنده قرار می گیرد.

سه تار در گذشته دارای سه سیم بوده ولی بعدها سیم چهارمی نیز بدان افزوده شد که به صورت جفت با سیم سوم بسته میشود و با فاصله اکتاو یا چهارم درست و به  ندرت با فواصل دیگر با این سیم کوک می شود.

سه تار از جمله سازهای دستان بندی شده است و دارای ۲۵ یا ۲۶ پرده از جنس روده‌ی حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و کم حجم گستره صوتی آن همانند تار و نزدیک به ۳ اکتاو است.

کاسه طنینی ساز سه تار

کاسه، گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهانه ی آن، صفحه چوبی قرار دارد.

کاسه را گاه یک تکه و گاه از ترک های به هم متصل شده ی چوب می سازند و به منظور زیبایی گاه طرح هایی با صدف یا استخوان بر روی آن نصب می کنند.

صفحه ی رو

صفحه روی سه تار از جنس چوب است و معمولا سوراخ های کوچکی روی ان ایجاد می کنند که خروج صدا را از کاسه ی طنینی ممکن می سازند.

خرک ساز سه تار

 خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی ۴ سانتی متر و ارتفاع تقریبی ۷ میلی متر است و سطح زیرین مسطح آن بر روی صفحه قرار می گیرد. روی خرک شیارهای کم عمقی ایجاد می کنند که سیم ها از روی آنها عبور می کنند و از هم جدا نگه داشته می شوند.

 دسته ساز سه تار

 دسته ی سه تار در مقایسه با کاسه ی آن باریک تر است و به صورت لوله ای توپر به قطر تقریبی ۵/۲ و طول ۴۵ تا ۵۰ سانتی متر از چوب ساخته می شود.

روی دسته (که انگشت گذاری می شود) مسطح و پشت آن نیم دایره است و دستان ها در طول دسته بسته می شوند. دسته ی سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. گاه برای زیبایی تزییناتی با استخوان در طول دسته صورت می گیرد.

جهت کسب اطلاعات جهت یادگیری ساز تار و تفاوت های آن با ساز سه تار کلیک کنید

سرپنجه ساز سه تار

 سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار گرفته اند. گاه داخل سرپنجه را به طرف بیرون خالی می کنند و سیم ها مثل سیم های تار بسته می شوند. گاه نیز ممکن است سرپنجه در ادامه ی دسته توپر ساخته شود. در این صورت سیم ها به طرف بیرون سرپنجه به دور گوشی ها بسته می شوند.

 گوشی ها ساز سه تار

 گوشی ها از جنس چوب به صورت میخ سرپهن ساخته می شوند. انتهای گوشی که باریک تر است در قسمت توپر چوب سر پنجه فرو می رود و قسمت پهن گوشی که هنگام کوک کردن ساز در دست چپ نوازنده به چپ و راست گردانده می شود بیرون از سرپنجه است و سیم ها به دور انتهای باریک آن پیچیده می شوند.

در این صورت بین دسته و سرپنجه، چند میلی متر بالاتر از شیطانک، زهی از جنس دستان ها چند دورروی سیم ها می بندند تا از جابجا شدن آنها از روی شیطانک جلوگیری شود. همان طور که گفته شد در ساخت بعضی سه تارها توی جعبه ی سر پنجه را خالی می کنند و مثل تار، یک سر و تر را به انتهای گوشی که در جعبه ی سر پنجه قرار دارد متصل می کنند.

 شیطانک ساز سه تار

 قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع ۴ میلی متر، با شیارهای کم عمق که بین دسته و سرپنجه قراردارد و سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها می گذرند و به طرف گوشی می روند.

دستان ها 

 دستان بندی سه تار درست مانند تار، و جنس دستا نها از زه یا نخ نایلون است. سه تار نیز معمولا ۲۸ دستان دارد که در گروه های چهارتایی و سه تایی بسته می شوند

 سیم گیر 

 قطعه ای است کوچک از جنس چوب و گاه استخوان که در انتهای بدنه ی کاسه نصب می شود و گره سیم ها به شیارهای روی آن می افتند.

تعداد و جنس سیم های ساز سه تار

 سه تار دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت های مختلف است. می گویند سیم چهارم (بم) را درویشی سه تارنواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده است و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام مشتاق می شناسند. قطر سیم های اول و دوم ۲۰%، سیم زرد۲۲% و سیم بم ۳۸% یا ۳۶% است.

 وسعت

 وسعت معمول صدای سه تار نزدیک به سه اکتاو است.

 کوک سیم ها

 کوک سیم ها برای نواختن مقام های موسیقی ملی می تواند متغیر باشد(به ویژه سیم های سوم و چهارم).

 کلید نت نویسی

نت نویسی سه تار با کلید سل خط دوم حامل است.

سه تار جزء سازهای ایرانی است، اگر تمایل به یادگیری سازهای غربی به مانند آموزش پیانو دارید کلیک کنید.

مضراب  سه تار

سه تار را با ناخن انگشت سبابه ی دست راست می نوازند. گاه از ناخن مصنعی و یا حلقه ای که زایده ای از جنس شاخ یا نایلون درون آن قرار دارد و در انگشت سبابه قرار می گیرد نیز استفاده می شود.

 سه تار نیز در تک نوازی و گروه نوازی استفاده می شود و از امکانات اجرایی تار برخوردار است.

نوازندگان برجسته ساز سه تار

از جمله اساتید معاصر سه تار نوازی می توان به اساتیدی چون: احمد عبادی، سعید هرمزی، یوسف فروتن، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده ،جلال ذوالفنون و داریوش طلایی اشاره کرد.

برای کسب اطلاعات بیشتر و اطلاع از زمان برگزاری دوره های سه تار به سایت آموزشگاه موسیقی چکاد مراجعه فرمایید.

تاریخچه آموزش سه تار

بمانند هنرهای دیگر این سرزمین، موسیقی نیز در طول زمان دستخوش دگرگونیهایی گشته که به نوبه خود تحول در امر آموزش را باعث شده است.

هرچند آثار مکتوب گرانقدری در باب علم موسیقی و سازشناسی از بزرگترین فلاسفه و موسیقیدانان دوره اسلامی برجای مانده است، لیکن تا آنجا که خوانده ایم و شنیده ایم آموزش موسیقی عملی در ایران، همچون دیگر کشورهای مشرق زمین از روزگاران باستان تا ابتدای سده حاضر بصورت شفاهی و سینه به سینه بوده است.

در روش آموزش شفاهی - که آن را اصطلاحاً سینه ای و گوشی نیز گفته اند – شاگردان در محضر استاد حاضر می شده اند استاد می نواخته و شاگرد به قدر گنجایش ذهن به خاطر می سپرده و پیش خود با تمرین و ممارست روان میکرده است.

بدیهی است که بدلیل محدودیت حافظه و لزوم حضور مستمر در محضر استاد، نیل به مقامات بالای هنری سالها بطول می انجامید و در حقیقت علاوه بر عشق و علاقه، به زمان و استعداد و حافظه قابل توجهی نیز نیاز بوده است.

از صد سال پیش که باب مراودات با تمدن غربی از لحاظ علمی و هنری گشوده شد، هنرمندان و ارباب فضل و ذوق با موسیقی غربی آشنا شدند و روش آموزش موسیقی غربی که مبتنی بر اصول علمی و روشهای مکتوب و خط موسیقی بود مورد توجه قرار گرفت و علاقمندان به این طریقه دریافتند که خط موسیقی را در مورد نغمه های ایرانی و شرقی نیز میتوان بکار گرفت و بنابراین ما هم میتوانیم مثل غربیها برای سازهای ایرانی متد و کتب آموزشی تالیف نمائیم.

یکی از پیشگامان این طریق کلنل علینقی وزیری بود وی تعریف جدیدی از ویژگیهای موسیقی ایرانی با استفاده از مبانی علمی به دست داد و فواصل خاص موسیقی ایرانی را نامگذاری کرد و نخستین کسی است که برای تار و ویلن کتاب و دستور آموزش تالیف نمود.

در کتابهای وزیری چند هدف مورد توجه عمده قرار گرفته است نخست آشنایی کامل با خط موسیقی، نوت خوانی سریع و آشنایی با ریتم و ضرب و دیگر بالا بردن قابلیت های تکنیکی نوازنده از طریق تمرینها و اتودهای مختلف که در نتیجه هنرجویان علاوه بر تکنوازی قابلیتهای لازم برای شرکت در ارکستر و همنوازی با سازهای دیگر را کسب می نمایند.

چندین سال بعد که شادروان روح الله خالقی ریاست هنرستان موسیقی ملی را عهده دار بود با همکاری دو تن از اساتید تار (موسی معروفی و نصرالله زرین پنجه در صدد برآمد که با الهام از دستور و روش کار وزیری کتابی برای نونهالان و دانش آموزان هنرستانهای موسیقی تالیف نماید و ضمن حفظ اصول و طرح کلی وی، از آهنگهای محلی و سرودهای آموزشی نیز برای مطبوع و مانوس ساختن درسها و تولید شوق و ذوق در هنرجویان استفاده کند.

حاصل سعی آنان کتابی است در دو جلد که برای سالهای اول و دوم هنرستان منتشر شد. قطعات درسی این کتاب تماماً حالت ضربی دارند و حتی المقدور سعی شده است که مروری بر مقامات مختلف موسیقی ایرانی بعمل آید و آشنایی اجمالی با آنها حاصل شود.

در آن زمان ساز سه تار به علت حجم کم صوتی جهت شرکت در ارکستر مناسب شناخته نشده و در حقیقت از دور آموزش سیستماتیک کنار گذاشته شده بود.

 با وجود اینکه پرده های تار و سه تار یکسان است و سیمها معمولاً به یک ترتیب کوک میشوند ولی وضعیت صدا دهی (سونوریته) سه تار و تار کاملاً تفاوت دارد بنابراین رعایت دقیق مضرابها و ا و انگشت گذاری تار برای سه تار و همچنین استفاده از بعضی کوکهایی که بر روی تار نتایج مطلوب میدهند موجب مخدوش شدن شخصیت مستقل سه تار خواهد شد.

متأسفانه به علت نقش فرعی که برای سه تار قائل شده بودند بدون عنایت به این ظرایف فقط نام سه تار به انتهای نام کتابهای دستور تار افزوده شد.

طی چند سالی که روشهای آموزشی وزیری به عنوان مبنای کار هنرستان موسیقی در بوته آزمایش قرار گرفته بود، اذهان آگاه و جویای اصالت به این نتیجه رسیدند که آموزش موسیقی ملی از طریق متدهای کاملاً کلاسیک، منجر به انحراف این موسیقی از فضای اصلی آن شده و یکنوع در هم آمیختگی بین موسیقی سنتی از یک طرف و موسیقی غربی و کلاسیک است.

و همچنین موسیقی روز از سوی دیگر بعمل آمده که نتیجه آن خدشه دار شدن هویت و اصالت موسیقی ایرانی است؛ و در عین اینکه موسیقی مثل دیگر اجزاء فرهنگ، نمی تواند و نباید از تاثیر و تاثر بر کنار باشد امتزاج بی رویه و کنترل نشده آن با موسیقی غربی می تواند خطری جدی به حساب آید.

این جستجوها که شکل گیری نهادهای مختلف هنری همچون رشته موسیقی دانشگاه تهران، مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی و گروههای اصیل موسیقی ایرانی را به دنبال داشت باعث شد که روش سینه به سینه مورد توجه و اقبال دوباره قرار گیرد.

اساتید کهنه کار و قدیمی به آموزش جوانان و نوازندگان تحصیلکرده پردا و دید صحیحی از مفاهیمی چون تکنیک ارکستر، آهنگسازی و غیره به دست دادند تا در صدد شبیه سازی و نمونه برداری صرف از موسیقی غربی نباشند مقارن این احوالات بود که تدریجاً نکر تدوین منابع جدید آموزشی جهت سازهای اصیل ایرانی شکل گرفت.

تحولات اجتماعی مهمی که طی شصت ساله اخیر رخ داده است آشنایی با تمدن غربی و امتزاج برخی عناصر آن در فرهنگ اصیل ایرانی، ورود تکنولوژی و روشها و متدهای آموزشی جدید در علوم و فنون و صنایع، گسترش مدارس جدید همه و همه چهره زندگی را دگرگون کرده است و قطعاً باید از ثمره های مفید این تحولات در زمینه آموزش موسیقی نیز بهره گیری نمود.(منبع: کتاب آموزش سه تار استاد ذوالفنون)

بنابراین آموزش موسیقی ایران در قرن اخیر مسیر پرفراز و نشیبی را طی کرده است و در این راه، گاه دچار تحولات اساسی نیز شده است.

تحولاتی که در زمینه ی آموزش موسیقی روی داده در واقع ناشی از دگرگونیهای خود موسیقی بوده است. ریشه ی این دگرگونی ها را هم باید در عرصه های اجتماعی جست و جو کرد چرا که هنر تجلی گاه نیازهای جامعه است و هرگاه جامعه ای نیاز به دگرگونی داشته باشد این نیاز را در ابتدا از راه دگوگون سازی هنر خود بیان خواهد کرد.

با پیشرفت لحظه به لحظه ی فن آوری و گسترش روزافزون ارتباطات تاثیر گذاری فرهنگهای گوناگون بر یکدیگر روزبه روز بیشتر از گذشته میشود.

در این میان ملتهایی که از نظر اقتصادی و تحولات علمی و صنعتی پیشرفت بیشتری داشته اند توانسته اند از نظر فرهنگی نیز تاثیرات تعیین کننده ای بر ملل دیگر بگذارند .

حتی بر آنان که از جنبه های فرهنگی و معنوی غنی تر برخوردار بوده اند کشور ایران از جمله کشورهایی است که دارای پیشینه ی تاریخی و فرهنگ کهن هستند و مردم آن در فراز و نشیب تاریخ اگرچه برخی از ویژگیهای فرهنگی خود را از دست داده و دست چینی از فرهنگ های دیگر را جای گزین کرده اند؛ اما در مجموع بسیاری از این ویژگی ها را حفظ کرده اند.

متاسفانه امروز ملتهایی که میتوانند به علت داشتن ریشه های مشترک تاریخی و فرهنگی به هم نزدیک باشند و تاثیرات مثبتی روی هم بگذارند همگی چشم به دنیایی دوخته اند که از لحاظ اقتصادی و سیاسی پیشرفته تر، ولی از نظر فرهنگی کاملاً با آنان متفاوت است.

البته شکی نیست که فرهنگ و هنر غرب در قرون گذشته تحولات قابل ملاحظه ای داشته است، اما به موازات آن جنبه ی تسلط گرایی آن را نیز باید در نظر گرفت که این امکان را به وجود می آورد تا با استفاده از قدرتی که دارد، فرهنگ های دور را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد؛ به طوری که امروز در ایران به هنری پیشرفته» می گویند که به فرهنگ غربی نزدیک تر باشد.

امروز تلاش ما در عرصه ی هنر تلاش بسیار حساسی است نه می بایست کاملاً شیفته و خودباخته ی فرهنگ های دیگر بشویم و نه این که امکان هرگونه ارتباط و تجربه های مفید ناشی از ارتباط را از بین ببریم. هر چند تحول و دگرگونی اجتماعی یک ضرورت تاریخی است، حفظ میراث فرهنگی و هماهنگ سازی درست آن با شرایط زمان نیز لازم است.

هر قدر فرهنگ و هنر غنی خود را محفوظ بداریم و در پربارتر شدنش کوشاتر باشیم ترس از خدشه دار شدنش کمتر خواهد شد. در قرن گذشته استادان بزرگی چون میرزا عبدالله میرزا حسین قلی، علی اکبر خان شهنازی، درویش خان، علی نقی وزیری، ابوالحسن صبا و ... هر کدام به گونه ای نقشی به سزا در تحولات موسیقی ایران و در امر آموزش آن داشته اند.

نکته ی جالب توجه این است که نظرات هیچ کدام از این استادان با یکدیگر مغایرت اساسی نداشته است و همگی بر این عقیده بوده اند که موسیقی و فرهنگ ایران باید با دلسوزی و فداکاری حفظ شود آموزش این هنر به نسلهای آینده سرلوحه ی کار این استادان و آفرینش و خلاقیت لازمه ی حیات هنری شان بوده است.(منبع:کتاب آموزش تار و سه تار استاد حسین علیزاده)

انواع انگشت گذاری در سه تار

انگشت گذاری در سه تار و تار، دو گونه است:

۱ -انگشت گذاری به شیوه ی قدما که دارای خصوصیات زیر است

الف) انگشتها اغلب به صورت پیوسته و بدون پرش حرکت می کنند

 ب) حرکت انگشتها در حد دانگهای گوشه ها حد فواصل چهارم یا پنجم است.

ج) حرکتهای پاساژگونه (بیش از حد فواصل چهارم یا پنجم) به ندرت صورت میگیرد.

۲- انگشت گذاری به شیوه های جدید

در قرن اخیر دو استاد بزرگ تحولاتی در زمینه ی انگشت گذاری تار به وجود آوردند و هر کدام با شیوه ی نگرش خاص خود، نوع جدیدی از آن را ابداع کردند علی نقی وزیری انگشت گذاری جدیدی را بنا به ضرورت حرکت ملودی آثار خود به وجود آورد. در شیوه ی انگشت گذاری او این خصوصیات را میتوان دید

الف) پاساژهای طولانی تر از شیوه قدما حتا در حد و یا بیش از یک اکتاو

ب ) پرشهای بزرگ تر از فواصل متداول مانند ششم هفتم هشتم و ...

ج ) استفاده از دوبل نت با انگشت گذاری همزمان روی یک یا دو سیم

د ) استفاده از ملودیهای کروماتیک با انگشت گذاری خاص

ه) استفاده از شست روی سیم بم برای ایجاد فاصله ی اکتاو

علی اکبرخان شهنازی نیز در انگشت گذاری تحولاتی ایجاد کرد در شیوه ی انگشت گذاری او علاوه بر نگرش سنتی استفاده از ملودی های غیر سنتی و تاثیرپذیری از وزیری هم مشهود .است خصوصیات زیر را در این نوع انگشت گذاری میتوان مشاهده کرد

الف) استفاده ی مکرر از دوبل سیم سفید برای اجرای فواصل دوم و سوم

ب ) اجرای نت های مقطع پی درپی

ج ) اجرای دوبل نت با فواصل موازی چهارم مانند

سیم زردRe                                       سیم زرد  Mi

                                یا

سیم سفید Sol                                     سیم سفید  La

د ) استفاده از شست روی سیم بم برای ایجاد فاصله ی اکتاو و نیز کندن سیم بم به وسیله ی شست

ه ) مالش های طولی گلیساندو

(منبع:کتاب آموزش تار و سه تار استاد حسین علیزاده)

کتاب های آموزشی سه تار

• کتاب تار و سه تار هنرستان تالیف استاد روح الله خالقی
• کتاب آموزش سه تار تالیف استاد جلال ذوالفنون
• کتاب تار و سه تار تالیف استاد حسین علیزاده

منابع:   کتاب آموزش سه تار استاد جلال ذوالفنون

کتاب تار و سه تار استاد حسین علیزاده

برای کسب اطلاعات بیشتر و اطلاع از زمان برگزاری دوره های سه تار به سایت آموزشگاه موسیقی چکاد مراجعه فرمایید.