آموزش تنبک

در دوره ما این تنبک جام شکل تنها ساز ضربی موسیقی علمی است. ظهور آن متأخر است و در ریز نگاره ها هرگز قبل از دوره قاجار دیده نشده است.

در قدیم، ساز ضربی موسیقی علمی دایره بود که گاهی روی لبه خارجی با سنج های کوچک تزیین می شد و موسوم بود به دایره زنگی یا دف، که بزرگتر از دایره است و با حلقه های فلزی روی لبه داخلی آرایش می شود.

دف، که اصل آن به عهد باستان میرسد، در قرن قبل از رواج افتاد و فقط در موسیقی مردم پسند در تمام ایران از آن استفاده میشود. با توجه به اینکه دف وسیله اصلی تنبک در موسیقی قدیم ایران بوده است دلیل از دور خارج شدن آن به نفع تنبک روشن نیست.

هر چند کـه نــوازنــدگان مستعد و باذوق دف وجود دارند و صدای آن بسیار ظریف است و بخوبی با موسیقی علمی سازگار است، لیکن فن اجرای آن به یقین کمتر از تنبک پیشرفت کرده است. جهت مشاهده آموزش دف کلیک کنید.

محتمل است که ضرب، نوع چوبی همان ضربی باشد که از گل ساخته می شود و در خاور میانه بسیار رایج است و هنوز هم در موسیقی مردمی ایران وجود دارد. به هر صورت تنبک هیچ معادل و مشابهی در کشورهای همسایه ندارد نزدیک ترین ساز به تنبک بدون شک زیر بغلی افغان است که از چوب یا از گل پخته است.

تاریخچه ی ساز تنبک

با روی کار آمدن سلسله قاجاریه و خصوصا از اواسط این دوره موسیقی ایرانی مورد توجه قرار گرفته و با حمایت هایی که به ویژه در بعد عملی آن انجام می گیرد رونق و رواج دگر باره می یابد.

در این دوره بعضی از سازهای مرسوم دوره های قبل بدست فراموشی سپرده شده و سازهای جدیدی ظهور می کنند و سازها به شش ساز اصلی (تار، سه تار، سنتور، کمانچه، نی، تنبک) منحصر می شود که معمولا نوازنده تنبک ،آوازخوان و تصنیف خوان نیز بوده است.

از خوانندگان قدیم روانشاد علی خان نائب السلطنه، ضیاالذاکرین رسایی، عبداله دوامی و بسیاری دیگر را می توان نام برد که علاوه بر تصنیف خوانی با نواختن تنبک نیز به خوبی آشنایی داشته اند.

از نوازندگان تنبک نیز نخست از حبیب سماع حضور(که استاد سنتور نیز بوده) می توان نام برد که استاد اکثر نوازندگان تنبک بوده است و شاگردان قابل او 1- آقاجان اول 2- تقی خان نسقچی 3- حاجی خان عین الدوله می باشند.

البته در راه استقلال این ساز خدمتها و علاقمندی های استادانی چون حسین خان اسماعیل زاده(استاد بزرگ کمانچه) و زنده یاد استاد ابوالحسن صبا را نباید فراموش کرد.

کوششهای این گذشتگان نامور بود که به مرحوم حسین تهرانی فرصت داد که با تلاشهای بدون وقفه این ساز را به صورت سازی مستقل معرفی نماید و شخصیت و ارزش هنری آن را به همه بازشناساند تا جایی که لئون کینپر آهنگساز نامی شوروی پس از شنیدن تک نوازی تنبک که توسط زنده یاد استاد حسین تهرانی اجرا شد می گوید:

"این ساز درعین سادگی یکی از کاملترین آلات ضربی است که در جهان تاکنون ساخته شده، اکثر آلتهای ضربی را با چوب می نوازند ولی این ساز با دو دست و ده انگشت نواخته می شود به همین دلیل احساسات نوازنده بوسیله سر انگشت و کف دست مستقیما منتقل می شود و در آهنگ اثر می گذارد و در ضمن من مقام هنری  آقای حسین تهرانی را با بزرگترین استادان موسیقی شما برابر می دانم."

پس از مرحوم تهرانی، پیروان، شاگردان، محققان و نوازندگان دیگری در تکامل و روند حرکتی تنبک نقش داشته اند که می توان از محمد اسماعیلی، امیر ناصر افتتاح، ناصر فرهنگفر، بهمن رجبی و ...نام برد که هر یک خدمات ارزنده ای در پیشبرد و معرفی این ساز نموده اند.

ساختار ساز تنبک

تنبک یک ساز جام شکل است که سطح مقطع آن توسط پوست حیواناتی نظیر بز، شتر، گوساله و... پوشانده می گردد. بدنه تنبک از چوب ساخته می شود.

هر چند در گذشته از سفال و حتی برخی فلزات نیز برای ساخت آن استفاده می کردند. اجزای یک تنبک شامل پوست، دهانه بزرگ، دهانه کوچک (کالیبر)، تنه، پا،  گلویی (نفیر)

تنبک از نظر نوازندگی (انگشت گذاری)، رنگ های صوتی و ساختمان فیزیکی اش (در عین ظاهری ساده)، یکی از پیشرفته ترین و پیچیده ترین سازهای کوبه ای پوستی دنیا محسوب می شود.

تنوع اندازه نیز در این ساز زیاد به چشم می خورد. اگرچه استفاده از ساز هایی که دارای طولی حدود ۴۴ سانتی متر (از قسمت دهانه بزرگ تا دهانه کوچک هستند) رایج تر است.

البته بسته به محلی که نوازنده قصد اجرا داشته باشد، اندازه تنبک نیز متفاوت است به طوری که دیده می شود تنبک های بزرگتر برای اجرای ارکستر و تنبک های با اندازه کوچکتر در تک نوازی ها به کار می روند.

نحوه نواختن تمبک

تنبک در هنگام نواختن، به طور افقی روی ران نوازنده نشسته قرار می گیرد و او دست چپ خود را در بالا و دست راست خود را در کنار راست تنبک قرار می دهد و با انگشتان، نرمه و تمام دست خود را بر قسمت های مختلف (مرکز ،میان ،کنار) پوست می کوبد.

بازوی چپ روی تنه تنبک قرار میگیرد، زیرا دست چپ چندان تغییر جا نمی دهد و عموماً روی کناره پوست می نوازد. دست راست بر عکس متحرک است، و ضربه هایی در مرکز پوست و همین طور در کناره پوست می نوازد.

از هر ده انگشت در نواختن تنبک استفاده می شود. وقتی تنبک به همراهی سه تار نواخته میشود باید آن را با صدایی بسیار ملایم نواخت و برعکس وقتی در گروه نواخته میشود بسیار بلند اما به هر صورت کاملاً زنگدار است.

امروزه برخلاف نوازندگان سازهای دیگر تنبک نوازان حتی آنان که کمتر سنتی هستند، از فن اجرای خوبی برخوردارند. جهش قابل ملاحظه در نواختن تنبک که از سی سال پیش رخ داده، مدیون ذوق نبوغ آمیز حسین تهرانی (۱۲۹۰ تا ۱۳۵۵) است.

او به توصیه صبا مکتب جدید تنبک را پایه گذاری کرد. در صفحات آتی خواهیم دید که این مکتب وزن موسیقی را به جهتی جدید سوق داد، در اینجا فقط به بررسی نتایج فن اجرای او می پردازیم.

در مکتب قدیمی ،تنبک ضربه ها تعدادی محدود داشتند و کمتر از ده ضربه بودند. شیوه تهرانی در آوانگاری برای تنبک ضربات بسیاری را در بر میگرفت، اما نت نویسی تمام این ضربه ها بسی پیچیده بود.

در شیوه ،قدیم تعداد ضربات بسیار محدود بود؛ اما امروزه در تکنوازی های ضربی، بیش از بیست ضربه مفید مختلف به ترتیبی واضح به کار می رود.

در بعضی از موارد مثلاً تنه عاج دار تنبک را می خراشند و به جای پوست روی چوب تنبک ضربه می زنند، از این جهت است که بعضی از تنبک نوازان انگشتر بزرگی در هر دو انگشت کوچک خود می کنند.

با تغییر با دادن کشش پوست با شست، تقریباً می توان تمام گام را نواخت. با در نظر داشتن تمام این حالات است که تعداد صداها در ضربه های مفید روی تنبک را به بیش از پنجاه ضربه تخمین میزنند و به برکت این ضربه ها تنبک سازی شده است که از ذوق و زیبایی خاصی در موسیقی بهره مند است و تنها طبله یا پاکاواج هندی در این زمینه با آن رقابت میکنند.

واضح است که تنبک با یک چنین مجموعه صداهای گوناگونی که ایجاد میکند به عنوان یک ساز همراهی کننده دیگر هیئت قدیم خود را ندارد.

می توان  پیشرفت قابل ملاحظه تنبک را دید، اما در ضمن میتوان از خود پرسید حال که تنبک به صف سازهای آهنگین در آمده، و از شرایط تاریک یک ساز همراهی کننده عبور کرده است و به طرزی چشمگیر ساز تکنواز شده است وزن در آهنگ به کجا رسیده است؟

بطور خلاصه می توان گفت از آن جا که وسیله کوبیدن روی تنبک انگشتان است و بدین وسیله نوازنده تنبک قادر است بر روی تنبک ریزه کاری و شیرین کاری های فراوان اعمال کند ،می توان از آن به عنوان تکنواز استفاده های شایان و جالب نمود.

تنبک ساز پایه برای آموزش ریتم های ایرانی است ، متدهای متنوع و متفاوتی برای آموزش تنبک وجود دارد ، می توان یادگیری تمبک را از سنین پایین شروع کرد و پایه ریتمیک کودکان را از ابتدا قوی کرد.

نقش همنوازی در تنبک نه فقط همراهی ساز یا آواز و تامین و نگهداری ضرب موسیقی است ، بلکه طی ۲۵ سال اخیر به ابتکار حسین تهرانی و همکاری دیگران ارکستری ملقب به گروه تنبک نوازان تشکیل شده و قطعه های متعددی اجرا کرده اند.

صاحبان مهارت در تنبک

در قدیم استادان تنبک بیشتر موسیقیدانان خوبی بودند که بخوبی قطعات آهنگین را میشناختند و اغلب ضمن خواندن تصنیف یا آواز ضربی کمابیش فی البداهه یی، بـا ضـرب، نوازندگان دیگر را همراهی میکردند مانند آقاباشی یا نایب السلطنه.

مع هذا هیچ یک از نوازندگان قدیمی تنبک نمی توانستند با حسین تهرانی رقابت کنند، نه در مورد علم وزن، نه در آهنگ و نه در مورد مهارت موسیقی می توان گفت که تهرانی این ساز را دوباره اختراع کرده است، و بدون شک بزرگترین نابغه وزن در تاریخ موسیقی مشرق زمین بوده است.

با وجود این او می دانسته که چگونه در پرداختن به وزن تا آخر ایرانی بماند، و هرگز هنگام همراهی با یک ماز تنها، گرفتار حالات و اثرات بیهوده و بی وجه نشود.

او هرگز وزنهای تفننی را از قبیل تقلید قطار باربری، چرخ خیاطی یا ساز تنها با چهار تنبک و غیره ضمن همراهی با ساز دیگر به کار نمی گرفت.

با وجود اینکه می توان همواره موسیقی سنتی را به سادگی، بدون استفاده از دستاوردهای تهرانی، همراهی کرد، با این همه تمام نوازندگان معتبر راهی را کـه تـهـرانـی بـا گـذارده است می پیمایند. در میان آنان باید از جمشید شمیرانی نام برد که دوازده سال شاگرد تهرانی بوده است و بیش از دیگران از تبار تهرانی است.

رجبی که مهارت موسیقی را بسی گسترش داده است؛ و سرانجام ناصر فرهنگ فر که تهرانی او را جواب کرده بود و نصیحت کرده بود که تنبک را کنار بگذارد! او در کار خود از الهامی ناب بهره مند است و خبرگان موسیقی کار او را به دلیل لطافت و سلیقه خوب در همراهی تحسین میکنند اگر بیرون از حوصله این کتاب نبود جا داشت سخنی از دیگر نوازندگان جوان تنبک هم برود.

شرح حال نوازندگان شهیر تمبک

1- حسین تهرانی

در سال ۱۲۹۱ در تهران متولد شد از کودکی علاقه ی عجیبی به نواختن تنبک داشت و به راهنمایی رضاخان باربد که کمانچه نواز بود به کلاس حسین خان اسماعیل زاده استاد کمانچه راه یافت و از ۱۳۰۷ به طور جدی به آموزش تنبک پرداخت.

خود او میگفت: حسین خان میگفت هرچه دوضربی میزنی :بزن یکصد و بیست و پنج و شش و هشت میزان شش هشتم را هم بزن بله و بله بعله دیگه.

آن زمانها نُت در کار نبود زمانی که حسین تهرانی به نواختن تنبک پرداخت این ساز و نوازنده ی آن در نظر عامه ارزشی نداشت بلکه مورد تحقیر هم واقع میشد به همین مناسبت پدر حسین با تنبک نوازی او موافق نبود و او از ترس پدر جرئت ظاهر کردن اشتیاقش به تنبک نوازی را نداشت؛ چنانکه در ابتدا روی یک گلدان پوست کشیده بود و در خفا به تمرین می پرداخت.

 پس از چندی که پدر از این مطلب آگاه شد حسین را شماتت کرد و او به ظاهر و به احترام پدر تنبک را کنار نهاد ولی سرانجام علاقه به این کار او را با تنبک نوازانی چون رضا روان بخش مهدی ،غیاثی کنگرلو و چند تن دیگر آشنا کرد.

در سال ۱۳۱۷ یا۱۳۱۸ در یک مجلس مهمانی با ابوالحسن صبا آشنا شد. تهرانی بجز وزن خوانی که روح الله خالقی به او یاد داد نکات فراوانی را از صبا فراگرفت و تعلیمات موسیقی خود را مدیون آن می دانست.

 ابوالحسن صبا خود مطالعات زیادی درباره ی ریتمهای مختلف و نحوه ی اجرای آنها داشت و مایل بود نوازندهی مستعدی پیدا کند تا آنها را که روی تنبک پیاده کرده بود به او بیاموزد و حسین برای این منظور بسیار مناسب بود حسین ضمن فراگیری آن تمهیدات و مهارتها به تدریج به فراگرفتن دستگاههای موسیقی ایرانی هم پرداخت و به ویژه برخی ضربی ها و تصنیفها را هم در خود میخواند و با نغمات متنوع موسیقی ایرانی آشنا شد.

در سال ۱۳۱۹ که رادیو تهران گشایش یافت او و تعدادی نوازنده تنبک برای دادن امتحان به آن سازمان رفتند ممتحن موسی معروفی بود و صبا هم ویولن مینواخت تا با او تنبک بگیرند صبا چهار مضرابی در گوشه ی حسینی نواخت که خیلی سریع بود و حسین که بارها قبلاً با او تمرین کرده بود به خوبی از عهده ی همراهی با صبا برآمد و موسیخان معروفی او را برای نوازندگی در رادیو پذیرفت.

در اردیبهشت ۱۳۲۳ لئون کنیپر آهنگساز مشهور شوروی سابق به تهران آمد. ارکستر موسیقی ملی که از چند ماه قبل از آن به همت روح الله خالقی و تشویق علینقی وزیری رئیس اداره ی موسیقی کشور تشکیل شده و تمرین کرده بود و پیش آهنگ انجمن موسیقی ملی بود اولین بار کنسرتی داد که کنیپر هم حضور داشت.

در آن کنسرت علینقی ،وزیری تار تنها و حبیب سماعی سنتور تنها نواختند. تشکیل این ارکستر و کنسرتهای مذکور به آن مناسبت بود که از چند سال قبل از آن درباره ی موسیقی ایرانی در اداره ی موسیقی و هنرستان عالی موسیقی تبلیغات سوء شده بود و افرادی مانند سروان غلام حسین مین باشیان و بعد پرویز محمود و معاون او روبیک گریگوریان و هواداران ،آنان، هنرجویان و شاگردان هنرستان موسیقی را به فراگیری موسیقی ایرانی بی علاقه کرده بودند و حتا در زمان تصدی وزیری و خالقی هم پرویز محمود و طرفداران آنها موافق با آموزش موسیقی ایرانی در هنرستان نبودند.

تشکیل ارکستر موسیقی ملی برای عرضه ی آهنگهای ایرانی و ایجاد گروه همنوازی اجرای موسیقی ایرانی بود. روز بعد از کنسرت مذکور که در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۲۳ در سالن دبستان نظامی خیابان سپه) برگزار شد کنیپر به اداره ی موسیقی نزد خالقی و وزیری رفت و به تحسین نوازندگی وزیری و سماعی پرداخت و از ساز دیگری که در کنسرت شنیده بود سؤال کرد خالقی در این باره در جلد اول کتاب حاضر میگوید

روز بعد حسین تهرانی حضور یافت و با تنبک و زنهای مختلف را به تنهایی نواخت و کنیپر گفت شما بی جهت نام آن را تنبک نهاده اید؛ چه این ساز در عین سادگی کامل ترین ساز ضربی است که تاکنون ساخته شده است. چون سایر آلات ضربی را با چوب مینوازند و این یکی با دو دست و انگشتان نواخته میشود و احساسات نوازنده به وسیله ی سر انگشتان و کف دست در آهنگ آن تأثیر میکند.

ضمناً گفت: من در مقام خود هنر حسین تهرانی را با مقام هنری بزرگترین استادان شما برابر می دانم.

حسین تهرانی در این باب گفته است:

زمانی یکی از کمپوزیتورهای شوروی آمده بود ایران آن موقع کلنل رئیس مدرسه بود و خالقی، معاونش. وقتى من تنبک گرفتم دو سه بار تنبک را گرفت و تکان داد که ببیند تویش چیست. فکر می کرد وقتی من کروماتیک را با تنبک میزدم یک چیزی توی تنبک هست.

می گفت: این که پرده ندارد پس این صداها از کجاست؟

قبل از تهرانی آثاری از نوازندگی تنبک در صفحات گرامافون همراه با سازهای دیگر ضبط شده .است. در آن صفحات اکثراً ضربگیرها ساز دیگر یا آواز را تحت الشعاع ضربه های خود قرار داده بودند. تهرانی دربارهی بیشتر ضربگیرهای مذکور میگوید همان جور تاپ تاپ میکردند...»

او در کار همنوازی دقت فوق العاده داشت و حالات موسیقی را رعایت می.کرد جایی که لازم بود صدا ضعیف و جایی که نیاز بود، قوی به صورت تدریجی یا غیره اجرا میشد او در کار تنبک نوازی ریزه کاریهای منظم و شکل گرفته و شگردهای خاص داشت و گاه با فشار و یا کشیدن نوک انگشتان بر روی پوست و ضربه زدن انگشت و دستی دیگر ریتمها و تأثیرات خاص ایجاد میکرد او پایه گذار بسیاری از ابتکارات تنبک نوازی بود خودش میگفت ضرب» در ارکستر باید رهبر باشد. ضمناً تنبک باید زیر ساز باشد.

من تا حالا هیچ ضربی را ندیده ام که زیر ساز .باشد حتا در ارکستر تنبک صدایش بالای ساز است.» حسین در برخی گروههای همنوازی رادیو شرکت داشت و زمانی که علینقی وزیری رئیس هنرستان عالی موسیقی بود در آنجا همکاری داشت و در کلاسهای انجمن موسیقی ملی و سپس در هنرستان موسیقی ملی نیز به تدریس تنبک پرداخت و باعث اشاعه ی این ساز شد.

در همان هنرستان ابتکار جالبی کرد و گروه تنبک را تشکیل داد و قطعاتی برای اجرا تنظیم کرد او با ارکسترهای مختلف به رهبری روح الله خالقی جواد معروفی ابوالحسن صبا حسین دهلوی قطعه ی فانتزی برای تنبک ارکستر و فرامرز پایور و تعدادی دیگر نوازندگی کرد تهرانی برخی تصنیفهای قدیمی را به خاطر داشت و اکثر قطعات ضربی صبا و علینقی وزیری را به خوبی به خاطر سپرده بود و میتوان گفت هویتی تازه به تنبک بخشید.

در اسفندماه ۱۳۵۲ از بیماری ممتدی درگذشت کتاب آموزش تنبک با همکاری حسین پس ،تهرانی هوشنگ ظریف مصطفی پورتراب و فرهاد فخرالدینی با تجدیدنظر و کوشش حسین دهلوی با و شرح حال تهرانی توسط مؤسسه ی فرهنگی هنری ماهور منتشر شده است.

۲- ناصر فرهنگفر (۱۳۷۶-۱۳۲۶ ش):

ابتدا شاگرد حسین تهرانی و محمد اسماعیلی و بعدها نورعلی برومند در آشنایی با شیوه قدما شد و طی سالها کار از بهترین تنبک نوازان دوره خود گردید. فرهنگفر دارای لحن و شیرینی خاص و ابتکارهای زیبا در تنبک نوازی بود.

صدایی گرم و مردانه داشت و موقع نواختن به همراه تنبک خود میخواند. او نیز مانند حسین تهرانی به ردیفها آشنایی کامل داشت و معلومات موسیقی او و لحن مؤثر او در اجرا، استادان را تحت تأثیر قرار می داد. از فرهنگفر نوارهای زیادی به یادگار مانده است.

3- بهمن رجبی

بهمن رجبی در سال ۱۳۱۹ در رشت متولد شد از کودکی به نواختن تنبک علاقه داشت و در سالهای بعد ، با آموزش تنبک نزد مرحوم امیر ناصر افتتاح، اندوختن معلومات خود را در آموزش ظرایف این ساز مشکل آغاز کرد.

سپس خود به تحقیق درباره امکانات بالقوة نوازندگی ،تنبک، وزنهای مختلف گسترش وزنهای متنوع و اوزان مهجور پرداخت.

رجبی ثمرة مدتها مطالعه و تفحص خود را در سخنرانیهای بسیار نوارهای متعدد، اجراهای گوناگون و کتابهای خویش عرضه کرده است. از رجبی کتاب «تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف در سال ۱۳۵۶ به سرمایه شخصی او انتشار یافت. همچنین کتاب آموزش تنبک که شامل سه دوره ابتدایی، متوسطه و عالی است و برخلاف سابق که نت تنبک با سیستم سه خطی نوشته میشد، با سیستم یک خطی نوشته شده است.

روش اجرای بهمن رجبی در تنبک نوازی مخصوص خود او است. رجبی تسلط و احاطه یی که به ظرایف فنی تنبک نوازان سالهای اخیر نسل بعد از آقارضا خان روانبخش دارد خود نیز ابداعاتی را شخصاً به میان آورده و اجرا نموده است.

او تنبک را نه به شیوۀ گذشتگان بلکه به شیوۀ خود مینوازد و سعی او براین است که این آلت ضربی به مثابه یک ساز نغمه گر عمل کند. نه به این معنا که فی المثل با تنبک بتوان شور و سه گاه نواخت بلکه به وسیلۀ فنون و روشهای به خصوص بتوان با این آلت ضربی تجسم ملودی کرد.

بهمن رجبی کنسرتهای متعددی را برگزار کرده است. چه همراه سازدیگران (مانند سنتور رضا شفیعیان چه به همراه تنبک دیگران دونوازی به همراه محمود فرهمندبافی) و چه با تکنوازی خویش سخنرانیهای وی در ابتدای هر ،کنسرت، مؤید و مبین مبانی فکری عقیدتی او درباره مقوله هنر به طور کلی و فن تنبک نوازی است. گریز از شهرت طلبی، بی اعتنا به مادیات از خصوصیات بارز وی میباشد .

بحث لغوی: دُمبک، تُنبک، تمبک، ضرب

از دکتر ضیاءالدین سجادی، استاد دانشگاه

نخستین شکلی که از این کلمه به معنی آلت موسیقی مخصوص، یعنی _استوانه ای که پوست به آن کشیده باشند _ در زبان فارسی داریم «تَبَنـگ» (به فتح ت و ب و سکون ن و گاف Tabang) است که معانی چند برای آن شده و آنچه مقصود ماست اینگونه در فرهنگ ها دیده می شود:

لغت نامه ی دهخدا ذیل این لغت به نقل از فرهنگ های دیگر ضبط کرده است:

«آوازی را گویند بلند و تند مانند صدای ناقوس» (برهان)

«آواز بلند و تیز مثل آواز زنگ و صدای ناقوس» (آنندراج، فرهنگ نظام)

«به معنی دف و دهل هم آمده است» (برهان)

«به معنی دف و دهل و تُنـبَک نیز آمده که بازیگران نوازند» (انجمن آراء، آنندراج)

«و نیز به معنی تُنـبَک که بازیگران نوازند» (فرهنگ رشیدی)

«قسمی از ساز بوده مانند دف» (فرهنگ نظام)

در جِد قَرینشانم لیکن به گاه هَزل              من کوس خسروانم و ایشان دف و تَبَنـگ

(سوزنی به نقل فرهنگ نظام)

در ملک تو پسنده نکردند بندگی               نَمرود پشه خورده و فرعون پیس ولنگ

با بندگانت کوس خدایی همی زدند            آگاه نی که کوس خدایی نیست با تَبَنـگ

(سوزنی)

و  «تَبَنـگ» در اشعار سوزنی به همان معنی دف و تُنـبَک است. زیرا در بیت اول می گوید: من در سخن جِدّی قرین و همانند ایشان (حاسدان) هستم اما در هنگام هزل و شوخی، من مانند کوسخسروان و شاهان پرصدا و بلند آوازه هستم و آنان مانند دف و تنبک بازیگران اند.

در دو بیت دیگر نیز سوزنی گفته است که نمرود پشه خورده و فرعون پیس و لنگ در پادشاهی تو بندگی را نپسندیدند و دعوی خدایی در برابر بندگان تو داشتند و کوس خدایی می زدند و اما آگاه نبودند که کوس خدایی آنان صدای دف و دهل است و مانند آواز کوس، حقیقی و بلندآوازه نیست.

پس از نقل این ابیات از سوزنی در لغت نامه، این بیت از عمید لومکی به نقل فرهنگ نظام ضبط شده است:

دَوری که از تو در سرمستی فزون شود                       آواز کوس باز نداند کس از تَبَنگ

و در این بیت «تَبَنـگ» به معنی آواز بلند و تیز مثل آواز زنگ است یا آواز دهل و دف که آن را با آوازکوس مقایسه کرده و گفته است: در گردش و دور می که مستی از تو در سر می آید و افزون می شود آواز کوس و طبل را از آواز دف و دهل کسی باز نمی شناسد. و در حاشیه لغت نامه هم با شماره (۸) ذیل این بیت نوشته است:

«لفظ تَبَنـگ در این شعر ممکن است به معنی دوم باشد پس برای سوم سند دیگر لازم است». (فرهنگ نظام)

مؤلف فرهنگ رشیدی هم این بیت را شاهد دف آورده و در ذیل معنی آواز بلند و تیز مانند آواز زنگ آرد:

«در شعر عمید این معنی نیز توان گفت»

و معنی دوم که صاحب فرهنگ نظام اشاره کرده همان آواز بلند و تیز مثل آواز زنگ و صدای ناقوس است. و برای معنی سوم یعنی «قسمتی از ساز مانند دف» سند دیگری میخواهد.

فرهنگ آنندراج ذیل لغت «تَبَنـگ» نوشته است:

«و به معنی دف و دهل، و تُبـنُگ (به ضم تا و نون) نیز آمده که بازیگران نوازند.»

عمید لومکی (لغت نامه به نقل فرهنگ نظام _ لومکی) گوید:

«ع: آواز کوس باز نداند کس از تُبَنـگ»

سوزنی گفته : «ع _ من کوس خسروانم و ایشان دف و تُبَنگ». و به معنی آواز بلند و تیز مثل آواز زنگ و صدای ناقوس نیز آمده است. و بعد درباره ی «تُنـبَک» (با کاف) نوشته است: «بر وزن جُنبک. در جهانگیری دُهلکی باشد که بازیگران در هنگام بازی و رقص بنوازند و در محاوره سازی است که یک طرفش به خام کشند و یک طرف بسته باشد و پانچه از دو سو به خام کشند دهل است و سند آن در لفظ «تَلَنـگ» در همین باب در فصل لام گذاشت»، میرنجات:

«نوبت تخته شلنگ است حریفان دستی                     تُنــبَکِ ما به تلنگ است حریفان دستی»

در اینجا توضیحی لازم است و آن اینکه «خام» به معنی پوست دباغی نشده است که به یک طرف «تُنـبَک» کشیده می شود. اما در شعر میرنجات کلمه «تُنـبَک» را خود صاحب فرهنگ ذیل این لغت ضبط کرده و در ذیل لغت «تَلَنـگ» که به معنی زدن و نواختن با سر انگشت بر تُنـبَک است همین بیت را به این شکل نوشته: «…تُنـبَک ما به تَلَنـگ است…»

و باز آنندراج «تُنـبَک تعلیم» را این طور شرح کرده: «تُنـبَکی که در وقت ورزش تعلیم کردن کُشتی به شاگردانش، نوازند و این رسم ولایت است». میرنجات:

«در چمن تُنـبَک تعلیم غمت غنچه گل                     رند باغـانی طنبـور نوازد بلـبل»

و باز درباره «تُنـبَک ما به تلنگ است» نوشته: «یعنی ساز است و کوک است. تُنـبَک زدن به معنی انگشت زدن و این از اهل زبان به تحقیق پیوسته» و «تُنـبَک نواز» را نوشته معروف است:

«شبی عیشی در این فیروزه ایوان              شـده تُنـبَک نـواز مـهـر تـابـان»

 نظیر همین معانی را درباره «خُمِّک» نوشته که: به ضم اول و فتح ثانی مشدد، ف (یعنی فارسی)، به معنی خم کوچک و دف کوچک که چنبر آن رویین تن باشد و آن را نوازند و در «خُنـبَک» گفته خواهد شد. و پس از آن در «خُنـبَک» نوشته است: به ضم اول بر وزن (اردک)، ف (فارسی)، تبدیل «نون» به «میم» است چنانکه در «خُنـب» مذکور شد و آن به معنی دف کوچک آمده که چنبرش رویین تن باشد و دست بر پوست او زنند و صدایی برآید. شیخ نظامی گفته:

«درآمـد به شورش دُم گـاودُم                    به خُنـبَک زدن طاس روئینه خُم»

و بعد اینطور ادامه می دهد:

«در این ایام به «تُنـبَک» و «دُنـبَک» مشهور شده و تبدیل خاء و دال و تاء در فارسی متداول است و خُنـبَک زدن، انگشتان را بر هم زدن گویند و در هر حال خُنـبَک زدن به معنی دست زدن و اظهار فرح و سرور و سرمستی است و گاه افاده معنی طعنه زدنو تماخره کردن نیز می کند». چنانکه مولوی در مثنوی گفته که اولیاءالله صفتشان چنین است:

«در تماشای دل بد گوهران                       می زدی خُنـبَک بر آن کوزه گران»

در برهان قاطع راجع به «تُنـبَک» نوشته است: «تُنـبَک به ضم اول بر وزن اردک دهلی باشد دُم درازکه از چوب و سفال سازند و بازیگران در زیر بغل گرفته بنوازند». و آقای دکتر معین در حاشیه نوشته اند:

«ظ: مُصحّف تَبَنـگ»از این حاشیه و از شرح آنندراج چنین برمی آید که «تُنـبَک» و «دُنـبَک» تغییری است از همان «تَبَنـگ» و این کلمه اَشکال دیگری هم در فارسی پیدا کرده که از آن جمله است: « طُنـبَک»، «تُمـبَک»، «دُمـبَک» و نیز «تُنـبیک» و «تُنبوک». (فرهنگ فارسی دکتر معین)

و این نکته هم قابل ذکر است که در فرهنگ فارسی دکتر معین ذیل «دُنـبَک» اشاره ای به شکل پهلوی کلمه شده و نوشته است: «دُومبَلَگ» (Dumbalag) پس از آن همان شرح برهان قاطع راجع به «تُنـبَک» آمده است و از اینجا احتمال توان داد که «دُمبَک» و «دُنـبَک» از آن تلفظ پهلوی و «تُمـبَک» و «طُنـبَک» تغییر شکل همان «تَبَنـگ» است که ذکر شد.

در فرهنگ سروری که اوایل قرن یازدهم هجری تألیف شده ذیل لغت «تُنـبَک» اینطور نوشته است:

«آن چنبر عمیق که یک جانب آن را پوست خام گرفته باشند تا به وقت کار زنند،

حکیم انوری گوید بیت:

و آنجا که فتد مال تو در معرض قسمت                      تُنـبَک زندو حق طمع ها بگذارد

دُنـبَک و طُنـبَک نیز گویند»

و این بیت که در فرهنگ سروری  از انوری نقل شده جزء قطعات انوری و مصراع دوم آن در دیوانش به این شکل ضبط است: «دُنـبَک زند و حق طمع ها بگزارد». و از اینجا پیداست که «دُنـبَک» و «دُنـبَک زدن» یا «تُنـبَک» و «تُنـبَک زدن» (نقل سروری) در قدیم به کار می رفته است.

اکنون برای نتیجه گیری و تکمیل این بحث شرح فرهنگ فارسی معین را که در ذیل لغت «تُنـبَک» آمده است  نقل می کنیم:

«تُنـبَک Tonbak (=دنبک =طنبک) یکی از آلات موسیقی مانند دهل که از چوب یا سفال یا فلز سازند و در یک سوی آن پوستی نازک کشند و به هنگام نواختن آن را در زیر بغل گیرند و با سرانگشتان نوازند».

آخرین نکته قابل بحث در پایان این مقال درباره «ضرب» است.

ضرب هم که به این آلت موسیقی گفته شده، ظاهراً به مناسبت آن است که اصول ضرب و آهنگ را با آن نگاه می داشته اند زیرا در لغت نوشته اند: «نوعی تُنـبَک بزرگی که مطربان برای نگاه داشتن اصول به کار دارند، آلتی چون نقاره که بدان اصول نگاه دارند، طبلی اصول داران مطربان و ورزشکاران را (لغت نامه) و یک معنی «ضرب» نواختن است. چنانکه مولوی گوید:

«چون سماع آمد ز اول تا کران   مطرب آغازید یک ضرب گران»

و «ضرب اصول» به اصول زدن دستک و انگشت و مانند آن، سعدی راست:

«و به دوستی که ز دست تو ضربت شمشیر  چنان موافق طبع آمدم که ضرب اصول»

(لغت نامه نقل از آنندراج)

و نیز سعدی در همان معنی «ضرب» یعنی اهنگ و نغمه گفته است:

«همچو چنگم سر تسلیم واردات در پیش                   تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم»