آموزش تنبور
درباره ساز تنبور بیشتر بدانیم
آموزش تنبور، سفر به دنیای اصیل و باستانی یکی از کهنترین سازهای ایرانی است. با بهرهگیری از تکنیکهای خاص نواختن و شناخت مقامهای متنوع، شما میتوانید به عمق موسیقی آیینی و معنوی این ساز ارزشمند پی ببرید. در ادامه، علاوه بر یادگیری تکنیکهای اجرایی و ساختاری، با تاریخچه و نقش تنبور در فرهنگ ایرانی آشنا خواهید شد.
تاریخچه تنبور
تنبور، ساز باستانی ایران و ساز آئینی و مذهبی سلسله اهل حق به شمار می رود. این ساز از معدود سازهای رایج در ایران است که مقدس شمرده می شود.
تنبور در منطقه گوران و کرند به تَمیُرَه، در منطقه صحنه به تَمیرَه و در میان لک های لرستان و کرمانشاهان به تموره معروف است و در شعرهای سید یعقوب ماهیدشتی به صورت تمور آمده است و در مجلس نیاز و حلقه ذکر سلسله یارسان (اهل حق) تنبور تنها سازی است که اجازه دخول دارد و ظاهراً از بدو پیدایش این سلسله از جمله لوازم مجلس نیاز و حلقه ذکر یارسان بوده است. این ساز در جامعه اهل حق از حرمت و قداست خاصی برخوردار است.
اگرچه به جز تنبورنوازان اهل حق، نوازندگان غیر اهل حق نیز از تنبور استفاده می کنند، اما این نوازندگان نیز متوجه اهمیت و حرمت این ساز هستند. در ادامه، به برخی از ویژگیها و تکنیکهای ساز تنبور اشاره میشود، همچنین اهمیت آن در آموزش تنبور و مقامهای مختلف نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
ویژگی های ظاهری و ساختاری
در آموزش تنبور، شناخت این ساز و تکنیکهای نواختن آن بسیار ضروری است. تنبور سازی است که دستهای بلند و کاسهای گلابی شکل دارد و معمولاً از چوب توت ساخته میشود. کاسه آن به دو صورت یک تکه (کاسهای) که از قدیم مرسوم بوده و چند تکهای (ترکهای یا چمنی) است که به تقلید از کاسه سه تار در دهههای اخیر ساخته شده است.
طول این ساز در بین ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر و دارای سه سیم است، یکی واخوان و دو سیم اصلی. در زمان قدیم به گفته فارابی از یک و یا دو سیم اصلی استفاده می شدهاست که اکنون به صورت سه سیم معمول است.
این ساز دارای چهارده پرده ونیم پرده (دستان) و فاقد ربع پرده میباشد. تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی مینوازند و تکنیکهای دست چپ آن شبیه دیگر سازهای زهی دسته دار مانند تار و سه تار است و مضرابهای اصلی آن عبارتند از انواع مضراب راست و چپ، انواع مضراب ریز، گلریز، غنچه، دوچپ ،شر و ...
نظام دستان بندی
- تنبور قدیمی استاد حسین (گهواره – گوران): متعلق به 160 سال پیش از روستای گهواره گوران. این تنبور به عنوان میراث خانوادگی نزد اسدالله و یدالله فرمانی در گهواره گوران نگهداری می شود.
- تنبور قدیمی استاد چنگیز (گهواره – گوران): متعلق به 70 سال پیش از روستای گهواره گوران. این تنبور نیز به عنوان میراث خانوادگی نزد اسدالله و یدالله فرمانی در گهواره گوران نگهداری می شود.
- تنبور علی اکبر مرادی (گهواره – گوران): ساخت اسدالله و یدالله فرمانی در گهواره گوران
- تنبور سید اصلان شاه ابراهیمی (صحنه): متعلق به 70 سال پیش، ساخت استاد خداوردی در صحنه
- تنبور سید امرالله شاه ابراهیمی (نمونه الف – صحنه): ساخت عبدالرضا رهنما در صحنه
- تنبور دیگری از سید امرالله شاه ابراهیمی (نمونه ب – صحنه): ساخت نریمان
- تنبور درویش امیر حیاتی (صحنه): (معروف به نداءُ الحق)، ساخت نریمان
- تنبور سید خلیل عالی نژاد (صحنه): ساخت نریمان
تکنیک های اجرایی در آموزش تنبور
در حوزه آموزش تنبور، درک مقامهای مختلف مانند مقامهای مجازی، مقامهای مجلسی (باستانی)، و مقامهای کلام (حقانی) بسیار مهم است. در اجرای مقام های مختلف اعم از مجلسی یا کلام، نقش تنبور از همراهی ساده آواز فراتر می رود و به نوعی مکالمه موسیقایی شبیه می شود.
تنبور را بدون استفاده از مضراب با هر پنج انگشت دست راست می نوازند. پایین بودن کوک تنبور و ارتفاع نسبتاً کمِ خرک و نیز شیوه های ظریف نواختن و کم بودن مضراب های همراه با آکسان شدید، باعث شده است که تنبور از نظر حجم صوتی در زمره کم صداترین سازهای زهی زخمه ای ایران قرار گیرد.
نقش و کارکرد تنبور به عنوان یک ساز آیینی و غالباً مذهبی نیز در تکنیک های اجرایی و نرم بودن صدای آن مؤثر بوده است.در آموزش تنبور، آشنایی با تکنیکها و مقامها نقش کلیدی دارد و در نهایت، توانایی نوازندگان را در اجرای دقیق و اصیل این ساز ارتقاء میبخشد.
الف. تکنیک های اجرایی دست راست در آموزش تنبور
- مضراب شر
- مضراب پس شُر
- مضراب شُر متوالی
- مضراب پیش شُر
- مضراب راست (با پنجه)
- مضراب راست (با سبابه)
- مضراب چپ (با سبابه)
- مضراب راست، چپ (با سبابه)
- مضراب چپ، راست (با سبابه)
10.مضراب چپ با دو تک
ب. تکنیک های اجرایی دست چپ در آموزش تنبور
- ویبراسیون عرضی
- ویبراسیون طولی
- کَندن
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره دوره های در حال برگزاری به سایت آموزشگاه موسیقی چکاد مراجعه فرمایید.
منبع:دایرة المعارف سازهای ایرانی تالیف محمدرضا درویشی
معرفی ساز تنبور
قبل شروع آموزش تنبور بهتر است درمورد این ساز بیشتر بدانیم. کردستان و بخشی از آن که کرمانشاه (کرمانشاهان) نامیده می شود یکی از مهم ترین مناطق موسیقایی ایران است. موسیقی این منطقه را می توان به سه بخش کلی مقام های مجازی، مقام های مجلسی (باستانی) و مقام های کلام (حقانی) تقسیم کرد.
مقام های تنبور
الف. مقام های مجازی در آموزش تنبور
به مقام های مجازی گورانی نیز می گویند. تصنیف ها، ترانه ها، آهنگ های رقص و بسیاری از نمونه های مختلف موسیقی کردی در این بخش قرار می گیرند. این مقام ها تا حدودی از دو نوع دیگر (مقام های مجلسی و کلام ها) جدیدترند. مقام های مجازی در مقایسه با دو گروه دیگر مقام دیگر اگرچه از روحانیت کم تری برخوردارند، اما ویژگی های هنری والایی دارند.
ساز تنبور در این بخش جایگاهی ندارد، زیرا به نظر می رسد که دستان بندی تنبور برای اجرای مقام های مجازی مناسب نیست. بیش تر مقام های مجازی و آهنگ های منشعب از آن ها در پرده هایی اجرا می شوند که با فواصل مقام شور و متعلقات آن قابل مقایسه اند و در تنبور، دستان هایی که پاسخ گوی این فواصل باشند، وجود ندارند. مقام های مجازی با آواز، سُرنا و دهل، دوزله، نرمه نای و تمبک، شمشال و کمانچه اجرا می شوند. این مقام ها تنوع شگفت انگیزی دارند و به اعتباری، گسترده ترین بخش موسیقی کردستان و کرمانشاهان محسوب می شوند.
ب. مقام های مجلسی (باستانی)
تنبور نوازان گاه به این مقام ها، غیر یاری، غیر کلام یا غیر حقانی نیز می گویند. تنبور مهم ترین ساز اجرا کننده مقام های مجلسی است. بخشی از این مقام ها با سازهای سُرنا و دهل، دوزله، نرمه نای و تمبک و شمشال نیز اجرا می شوند که تعدادی از آن ها به علت پیچیدگی و نامأنوس بودن، فراموش شده اند. در میان این مقام ها حدود 14 مقام از بقیه مهم تر هستند. نام ها و محتوای این 14 مقام که گاه به روایت تنبورنوازان به 20 مقام هم می رسد، نزد آن ها متفاوت است.
تعدادی از این مقام ها مانند ساروخانی، قطار و گِله و دَرَه دارای متر آزاد هستند و تعدادی دیگر مانند جنگه را، جلوشاهی، بایَه بایَه، خان امیری، سوار سوار، گُل و خار و انواع سماع، متر مشخص دارند. برخی از این مقام ها مانند خان امیری، جلوشاهی، جنگه را، سوار سوار و انواع سماع، سازی هستند و برخی دیگر مانند ساروخانی، قطار، سحری، گِله و دَرَه و گَل و خار آوازی هستند و با همراهی تنبور اجرا می شوند.
علی اکبر مرادی (گوران) مقام های مجلسی را چنین معرفی می کند:
- سرطرز
- غریبی
- ساروخانی
- سحری
- قطار
- هجرانی
- طرز رستم (رُسَم)
- لاوای لاو مجازی (مجنونی)
- باریه
- پاوَه موری (پاموری)
- گِل و دره
- گُل و خار
- مجنونی (دو والَه)
- الوند
- بالادستان
- خان احمد خانی
ج. مقام های کلام (یاری، حقانی)
بخش دیگری از مقام های تنبور که بخش بسیار مهم آن نیز محسوب می شود، مقام ها یا آهنگ هایی است که به کلام شهرت دارندو به اعتباری، تنبور با این مقام ها شناخته می شود. این مقام ها فقط با تنبور و آواز اجرا می شوند. هرکلام متن معینی دارد و بزرگان یارسان (اهل حق) این متنها را گفتهاند و سرودهاند.
در مورد تعداد و محتوای کلام ها از نظر شعر و موسیقی در دو حوزه گوران و صحنه تقریباً اتفاق نظر وجود دارد. البته به خاطر تفاوت نسبی برخی از آداب و رسوم، لهجه و جغرافیای این دو منطقه گاه شاهد تفاوت هایی در چگونگی اجرای یک کلام واحد هستیم. در منطقه گوران، لهجه غلیظ تر و اصیل تر است و در صحنه، متن با صراحت بیشتری ادا می شود.
منتخبی از عنوان های کلام ها به روایت علی اکبر مرادی:
- سر خِیوی (سِرّ غیبی)
- بَلی ها
- هِی دُوس (دوست)
- تَنَه میری (تو بزرگی)
- لاو هی لاو ]دو نمونه[
- بابا نااُوسی ]دو نمونه[
- بابا جلیلی
- خاص بژنه (خوب بساز، خوب عمل کن _ اشاره به خداوند است)
- یاران جَم نیان (یاران جمع به پا کردند)
- رژیان دالاهو (دالاهوی زیبا شده)
و …
برای کسب اطلاعات بیشتر راجع به شرایط کلاس های آموزشی به سایت آموزشگاه موسیقی چکاد مراجعه فرمایید.
تنبور در ادبیات ایران
ساز تنبور، به عنوان یکی از قدیمیترین سازهای ایرانی و یکی از باستانیترین سازهای جهان، در ادبیات فارسی جایگاه ویژهای دارد. شاعران بزرگ ایرانی در طول تاریخ به طور مکرر از این ساز در اشعار خود یاد کرده و آن را به عنوان نماد زیبایی و خوشآوازی به کار بردهاند. در ادامه، به چند نمونه از اشعار که به تنبور اشاره دارند، پرداخته میشود.
مولانا جلالالدین رومی در یکی از اشعارش به زیبایی وصف مجلس شبانهای را با تنبور به تصویر کشیده است:
دوش در مهتاب دیدم مجلسی از دور مست
طف مست و پیر مست و مطرب تنبور مست
جلیل قریشیزاده کرمانشاهی نیز در شعر خود به تأثیر تنبور در برانگیختن عشق و شور در دل اشاره کرده است:
بانگ سحری از تب تنبور برآمد
عشق آتش سرکش شد و از طور برآمد
جنید بغدادی، عارف و شاعر بزرگ، در اشعاری که به توصیف سازهای مختلف پرداخته، تنبور را در کنار دیگر سازها بهعنوان نماد موسیقی معنوی و عارفانه معرفی کرده است:
بربط و قانون و طنبور و رباب و چنگ و نی
در ره انصاف از عود تو باشد یک وتر
کوک تنبور
کوک کردن تنبور به معنای تنظیم زیر و بمی نتهای ساز بر اساس نظامی مشخص است تا صدای ساز متعادل و دلنشین باشد. امروزه بیشتر نوازندگان مدرن، نت دو را بهعنوان مبنا برای کوک در نظر میگیرند، اما این باعث میشود برخی سازهای ایرانی، صدای خشک و بدون طنین پیدا کنند. تنبور معمولاً دارای سه سیم است و کوک کردن آن باید با دقت و بر اساس نوع ساز و سبک نوازندگی انجام شود.
دو نوع کوک رایج برای تنبور شامل کوک طرز، که در مجالس استفاده میشود، و کوک شیخ امیری است که برای اجرای مقامهای کلام تنبور استفاده میگردد. کوک کردن میتواند بهصورت دستی یا با استفاده از نرمافزار تیونر انجام شود و باید بهطور دقیق انجام گیرد تا صدای ساز هماهنگ و دلنشین باشد.
سوالات متداول
آیا یادگیری مقامهای مختلف تنبور دشوار است؟
یادگیری مقامهای مختلف ممکن است نیازمند تمرین و تمرکز باشد، اما با استفاده از روشهای آموزشی موثر، میتوانید این مقامها را به تدریج و با موفقیت یاد بگیرید.
آیا یادگیری تنبور برای کودکان مناسب است؟
بله، با توجه به تکنیکهای ساده و امکان نواختن بدون مضراب، تنبور میتواند برای کودکان نیز مناسب باشد.
یادگیری تنبور چقدر طول میکشد؟
مدت زمان یادگیری تنبور به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله تجربه قبلی، ساعات تمرین منظم، کیفیت آموزش و هدف شخصی. بهطور کلی، با تمرین مستمر، میتوان در عرض چند ماه تا یک سال به سطح قابل قبولی دست یافت.
تنبور چند سیم دارد؟
تنبور معمولاً دارای سه سیم است: یکی واخوان و دو سیم اصلی. در گذشته، طبق گفته فارابی، از یک یا دو سیم اصلی استفاده میشده است.
پرسش و پاسخ 0
بحث درباره این مقاله را شما آغاز کنید!
ارسال دیدگاه