خرک سنتور چیست؟

خرک های سنتور شبیه به مهره های شطرنج بر روی صفحه سنتور است و از چوب ساخته شده است. روی هر خرک مفتولی قرار دارد تا سیم هایی که از روی آن می گذرد، آهنگ واضحی داشته باشد و فشار سیم ها خرک را نبُرد. از روی هر خرک 4 سیم هم صدا عبور می کند.

در سنتورهای عادی 9 خرک در قسمت چپ و 9 خرک در قسمت راست روی صفحه قرار گرفته است و سیم های سفید روی خرک های چپ و سم های زرد روی خرک های راست قرار دارد. خرک های سیم سفید در نقاط معینی واقع شده بدین معنی که پشت خرک و جلوی خرک تشکیل اکتاو می دهد و سیم هایی که روی خرک های راست قرار گرفته جای معلومی ندارد و فقط قسمت جلوی خرک صدای مطبوع دارد و با قسمت پشت خرک های راست کار نمی شود.

تعداد خرک ها

در بین کسانی که با سنتور سروکار دارند دو عقیده متضاد وجود دارد. عده ای میگویند سنتور باید نه خرک داشته باشد و برخی در این عقیده چنان تعصب دارند که معتقدند اگر سنتوری یک خرک اضافه داشته باشد، باید آن را خرد کرد و این ما را به یاد تعصب مرحوم آقا حسینقلی نسبت به ابتکار درویش خان در تار می اندازد تار قبل از درویش خان پنج سیم داشته است. نامبرده یک سیم به آن اضافه نمود و آن را سیم زنگ نامید.

مرحوم آقا حسینقلی چنان به سنن قدیم پایبند بود که هرگز این تحول را نپذیرفت و هر کجا تاری میدید که شش سیم دارد فوراً سیم اضافی را پاره میکرد و به دور می انداخت. 

به هر حال، قبل از اینکه از خود سؤال کنیم آیا این تعصب منطقی و عقلانی است؟ به ذکر عقیده دسته دوم می پردازیم که معتقدند سنتور هر چه بیشتر خرک داشته باشد بهتر است. ولی چون اگر تعداد خرک ها از سیزده بیشتر باشد استفاده از خرک های آخر به علت دور بودن از نوازنده و نگاه داشتن حساب خرک ها و نیز حمل و نقل آن مشکل می گردد؛ لذا به سنتور دوازده یا سیزده خرک اکتفا میکنند و معمولاً با این تعداد خرک کار می کنند.

کسانی که معتقدند سنتور باید فقط نه خرک داشته باشد به اصطلاح تابع مکتب قدیم و کلاسیک سنتور هستند و چون از قدیم رسم چنین بوده که سنتور نه خرک داشته باشد و استاد فقید، حبیب الله سماعی، نیز همیشه با سنتور نه خرک می نواخته، لذا اینان نیز به این مطلب سخت اعتقاد یافته اند.

درباره عقیدۀ مرحوم استاد سماعی نگارنده چون فرصت شاگردی وی را داشته است باید به عرض خوانندگان گرامی برساند که اصولاً استاد در اواخر عمر معتقد بود اگر سنتور ده خرک داشته باشد راحت تر و بهتر از نه خرک است.

و اما آن عده که با سنتور دوازده یا سیزده خرک کار میکنند اغلب در نوازندگی سنتور ضعیف هستند و نمی توانند با سنتور نه خرک مقصود خود را بیان نمایند و به همین جهت است که بر تعداد خرک های سنتور خود افزوده اند.

برای اینکه این موضوع از نظر علمی مورد بررسی قرار گیرد باید متذکر بود که به طور کلی سنتور اگر هفت خرک داشته باشد سه اکتاو خواهد داشت و اگر این سه اکتاو را برای گام مخصوصی کوک کنیم، قطعات مربوط به آن گام را می توان در سنتور نواخت و بنابراین در سنتور نه خرک تعداد سه خرک اضافه بر احتیاج مزبور وجود دارد

و به همین ترتیب در سنتور دوازده خرک نیز تعداد پنج خرک اضافه داریم مسئله این خرک های اضافی مسئله بسیار مهمی است که باید آن را روشن نماییم.

برای این منظور باید ابتدا از طرفداران سنتور نه خرک بپرسیم: «اگر سنتور فقط هفت خرک داشته باشد دارای سه اکتاو بوده میتوان آوازها را در آن اجرا کرد به چه علت دو خرک بر تعداد مزبور افزوده اید و با سنتور نه خرک کار میکنید؟ پاسخ این است که افزودن دو خرک موجب می شود که اولاً، تغییر پزیسیونها راحت تر گردد و ثانیاً، محدودیت سنتور تاحدی برطرف گردد.

توضیح مفصل این مطلب در مبحث بعد خواهد آمد و در اینجا فقط باید سؤال دیگری مطرح کرد و آن اینکه: «اگر سنتور نه خرک از سنتور هفت خرک وسعت بیشتری دارد آیا سنتور ده خرک نیز نسبت به نه خرک وسعت بیشتری نخواهد داشت؟»

پاسخ این سؤال مثبت است زیرا در سنتور ده خرک میتوان خرک دهم را که همصدا با خرک سوم پزیسیون بعدی است نیم پرده (یا ربع پرده) بالاتر یا پایین تر از خرک سوم مزبور کوک کرد.

بنابراین تعصب داشتن نسبت به سنتور نه خرک امـر بیهوده ای است مگر اینکه مثل بعضی از نوازندگان به نواختن قطعات محدودی اکتفا کنیم و اصلاً در فکر تکامل ساز خود نباشیم.

نگارنده خود با سنتور دوازده خرک کوک مخصوصی ابتکار نموده است که ردیف کامل ماهور را می توان به راحتی با آن اجرا کرد و کلیه گوشه ها و اشاره به دستگاهها و آوازهای دیگر را به طور کامل و با وسعت کافی اجرا نمود که البته به موقع خود برای خوانندگان عزیز شرح خواهیم داد .

همچنین اگر اصفهان چپ کوک (اصفهان فـا یـا سل) بنوازیم، خرک های بالا از ششم به بعد آماده است که آوازهای شور و سه گاه و نوا و متعلقات آنها به طور کامل وحتی بعضی از آنها در دو مایه (مختلف) اجرا شود به این ترتیب با یک کوک میتوان هشت آواز همایون اصفهان، شور، ابوعطا، دشتی، ترک سه گاه نوا را به راحتی اجرا کرد، در حالی که با سنتور نه خرک چنین وسعتی امکان پذیر نیست.

اکنون ممکن است تصور شود که نگارنده طرفدار جدی سنتور دوازده خرک بوده و معتقد است که همیشه باید با سنتور دوازده خرک کار کرد. البته این تصور خطا است زیرا سنتور دوازده خرک دارای معایبی نیز هست؛ از جمله اینکه اولاً بزرگ و سنگین است و حمل و نقل آن مشکل میباشد.

ثانیاً به علت زیاد بودن تعداد خرک ها حساب آن، به خصوص برای مبتدی دشوار است. ثالثاً چنانچه به همان ترتیبی که فعلاً بین نوازندگان سنتور دوازده خرک معمول است مورد استفاده قرار گیرد، دست را به اصطلاح تنبل میکند و موجب ضعف تکنیک سنتور میشود.

برای توضیح یادآور می شویم اشخاصی که فعلاً سنتور دوازده خرک را به کار میبرند اغلب تکنیک بی اندازه ضعیفی دارند و به خصوص در مورد تغییر پزیسیونها دست آنها به کلی ناتوان است و به همین جهت با دوازده خرک کار می کنند تـا بـه تغییر پزیسیون احتیاج نداشته باشند.

تماماً از خرک های پزیسیون سفید استفاده میکنند؛ به این ترتیب، مشاهده میشود که پاره ای از نوازندگان سنتور چگونه سنتور دوازده خرک را وسیله فرار از تکنیک قرار داده اند؛

در صورتی که استفاده از سنتور دوازده خرک اگر با روش صحیح باشد، به مراتب مشکل تر از نه خرک است و به همین جهت توصیه میشود آموزش مبتدیان با سنتور نه خرک یا ده خرک باشد زیرا اگر مثلاً سنتور دوازده خرک به طریق معمول برای آموزش به کار رود تکنیک نوآموزان ضعیف میگردد و اگر به طریق فنـی مـورد استفاده واقع شود، برای آنان بسیار دشوار و ناراحت کننده خواهد بود در مبحث تکامل سنتور باز به این موضوع اشاره خواهیم کرد.

استفاده از خرکهای اضافی

 

همان طوری که قبلاً گفته شد چنانچه سنتور هفت خرک داشته باشد سه اکتاو خواهد داشت؛ به این معنی که یک اکتاو خرک های زرد و بعد از آن یک اکتاو خرک های سفید و سپس یک اکتاو پشت خرک خواهد داشت. هر یک از این سه اکتاو یک پزیسیون سنتور را تشکیل میدهد پس سنتور سه پزیسیون دارد ،اول پزیسیون سیم های زرد؛ دوم، پزیسیون سیمهای سفید و سوم، پزیسیون پشت خرک.

این سه اکتاو پشت سرهم بوده می توان گام دیاتونیک [ بالفعل] به خصوصی را که سنتور برای آن گام کوک شده باشد روی خرک های متوالی اجرا کرد. بنابراین، سنتور هر چه از این هفت خرک اضافه داشته باشد ما به نام خرک های اضافی می نامیم و موارد استفاده آن را در دو مورد زیر خلاصه میکنیم تغییر «پزیسیون» و «ایجاد نتهای اضافی» 

تغییر پزیسیون در سنتور

اول تغییر پزیسیون در تمام سازها موضوع تغییر و تعویض پزیسیون مسئله اساسی تکنیک نوازندگی را تشکیل می دهد و در اروپا مکتبهای مختلفی برای نشان دادن بهترین راه آن به وجود آمده است. در مورد سنتور هـم تغییر پزیسیون یکی از مسایل تکنیکی است که متأسفانه به آن توجه کافی مبذول نشده است.

برای اینکه موضوع را به سادگی و وضوح کامل مورد شرح و بسط قرار داده باشیم باید متذکر گردیم که اگر سنتور فقط هفت خرک داشت، مسئلۀ تغییر پزیسیونها اهمیت زیادی پیدا نمی کرد؛ زیرا معلوم است مثلاً در موقع اجرای گام، وقتی خرک هفتم زرد (ر) را زدیم باید پشت سر آن خرک اول سفید (می) را بزنیم.

ولی وقتی که سنتور بیش از هفت خرک داشته باشد، این مسئله پیش می آید که مثلاً در مورد مثال بالا بعد از خرک هفتم زرد آیا روی خرک هشتم زرد که آنهم «می» نامیده می شود بزنیم یا روی خرک اول سفید؟ چون خرک هشتم زرد و خرک اول سفید همصدا هستند بنابراین تشخیص اینکه اکنون باید از کدام یک از آنها استفاده کنیم بسیار مهم است.

در اینجا باید بین دو مورد فرق گذاشت اول اینکه این دو خرک (هشتم زرد و اول سفید) کاملاً همصدا باشند؛ یعنی مثلاً هر دو میبمل باشند. دوم اینکه این دو خرک نسبت به هم فواصل کروماتیک باشند؛ مثلاً خرک هشتم زرد می بمل و خرک اول سفید میبکار باشد. در مورد دوم تکلیف روشن است زیرا باید دید در ضمن اجرای قطعه به کدام یک از این دو خرک احتیاج داریم.

اگر محتاج به میبمل ،باشیم ناچاریم از خرک هشتم زرد استفاده کنیم و اگر به می بکار احتیاج داشته باشیم باید از خرک اول سفید استفاده نماییم. بنابراین در این مورد فعلاً حرفی نیست. اما در مورد اول، یعنی موقعی که هر دو خرک کاملاً یکصدا باشند (مثلاً هر دو میبمل باشند)، حرف بسیار است.

قبلاً باید دانست که معمولاً در سنتور هیچ گاه اتفاق نمی افتد که خرک هشتم زرد عين خرک اول سفید کوک شود، بلکه در کوک هایی مثل شور و سه گاه خرک هشتم زرد میبمل، و خرک اول سفید می گرن کوک می شود. در ماهور راست کوک از فا خرک هشتم می بمل، و خرک اول [می] بکار کوک می شود. در چهارگاه راست کوک خرک هشتم برای اجرای گوشۀ حصار میگرن و خرک اول میبکار کوک می شود.

بنابراین، در مورد خرک هشتم زرد و اول سفید و نیز دربارۀ خرک هشتم سفید و پشت خرک اول که تقریباً همیشه به طور کروماتیک کوک میشوند فعلاً بحثی نیست و اما در مورد خرک نهم جریان معکوس است زیرا اغلب خرک نهم زرد و دوم سفید، که هر دو فا» نامیده میشوند همصدا هستند و معمولاً هر دو «بکار» کوک میشوند جز در پاره ای کوک ها مثل چهارگاه [دو] که خرک نهم زرد برای اجرای گوشه (حصار) فا دیز و دوم سفید فا بکار کوک می شود.

به هر حال، خرک نهم زرد یا دوم سفید در بیشتر موارد، و خرک نهم سفید و پشت خرک دوم هم، تقریباً در تمام موارد، همصدا هستند و بنابراین موضوع استفاده از خرک نهم بایستی مورد دقت قرار گیرد. باید دید وقتـی خـرک نهم یک پزیسیون (مثلاً پزیسیون (زرد) با خرک دوم پزیسیون بعد همکوک است، در چه موقع بایـد از خــرک نـهـم پزیسیون زرد استفاده کرد و در چه وقت باید خرک دوم پزیسیون سفید را مورد استفاده قرار داد.

نوازندگان فعلی سنتور از این نظر به دو دسته تقسیم میشوند دسته اول آنهایی هستند که سخت تعصب دارنــد حتماً از خرک دوم پزیسیون سفید استفاده کنند و استفاده از خرک نهم را به طور کامل خطا می دانند و هر کجا احتیاج به خرک نهم پیدا کردند به جای آن از خرک دوم پزیسیون بعدی استفاده میکنند.

و اما دسته دوم آنهایی هستند که هر کدام برایشان راحت تر باشد از همان استفاده میکنند؛ مثلاً وقتی در خرک های بالای سنتور (خرک های ششم و هفتم و هشتم و نهم) کار میکنند هر وقت به نت «فا» احتیاج پیدا کردند حتماً از خرک نهم استفاده می کنند و اصولاً برایشان مقدور نیست که در این مورد از خرک نهم صرفنظر نموده به جای آن از خرک دوم پزیسیون بعد استفاده کنند زیرا دست آنها تنبل بار آمده و برای پرش آماده نیست و برعکس وقتی با خرک های پایین خرک های اول و دوم و سوم و چهارم کار میکنند هرگاه احتیاج به نت فا داشته باشند حتماً از خرک دوم استفاده می کنند و بنابراین هیچ گاه خرک نهم زرد را نمیتوانند فا دیز کوک کنند.

البته هر دو دسته اشتباه میکنند در مورد دسته دوم احتیاجی به استدلال نیست زیرا اینان به مقتضای ضعف تکنیک خود از خرک های اضافی استفاده میکنند و اما در مورد دسته اول موضوع قابل بحث است. این دسته به دو دلیل از خرک نهم استفاد نمی کنند و به جای آن همیشه از خرک دوم پزیسیون بعدی استفاده مینمایند.

اول اینکه خرک نهم در آخر صفحه سنتور، یعنی در جایی از صفحه که زیر آن کلاف سنتور واقع شده، قرار گرفته است. پس در واقع زیر خرک نهم پُر است و به همین جهت صدای آن خشک و کم آهنگ است در حالی که خرک دوم از این عیب مُبراست و صدایی مطبوع دارد.

دوم اینکه استفاده از خرک دوم به جای خرک نهم آن هم در موقعی که نوازنده مشغول کار کردن در خرک های بالای سنتور است بسیار مشکل و محتاج ورزیدگی بیشتری است و به همین جهت اینان کسی را که از خرک نهم استفاده می کند فاقد ورزیدگی و استادی میدانند.

اینک باید پرسید اگر خرک نهم بدصدا است و نباید از آن استفاده شود پس چرا این خرک را از سنتور حذف نمی کنید؟

حقیقت این است که خرک نهم بسیار ضروری است و اینکه میگویند بدصدا است نیز تقریباً بی اساس است زیرا سنتورهایی که استادان فن میسازند فاقد این عیب میباشد چون سوراخهای گوشیها را طوری تقسیم بندی می کنند که خرک نهم در حدود دو سانتیمتر از لبه سنتور فاصله داشته باشد و به همین جهت این خرک روی لبه کلاف قرار نمی گیرد و صدای آن مانند خرک های دیگر خواهد بود و در سنتورهایی هم که این موضوع رعایت نشده باشد و خرک نهم روی لبه بالایی کلاف قرار گرفته باشد باز این موضوع

موجب عدم استفاده از خرک نهم نمی شود، زیــرا صدای این خرک در بین صداهای دیگر مخلوط میشود و خشکی و کم صدایی آن معلوم نخواهد شد مگر اینکه بخواهیم روی نت فا بایستیم که در این صورت از خرک دوم استفاده خواهیم کرد.

و اما اینکه می گویند استفاده از خرک دوم به جای خرک نهم مشکل تر است و مهارت نوازنده را بیشتر ثابت می کند نیز بی اساس است، زیرا چه بسا در پاره ای موارد استفاده از خرک نهم مشکل تر از خرک دوم است. به هر حال، مخالفین خرک نهم نیز در اغلب موارد مجبور میشوند از این خرک استفاده کنند، منتها چون راه استفاده از آن را درست نمیدانند در بعضی موارد نتیجه نامطلوبی به دست می آید.

اینک با توجه به مقدمات فوق تکنیک تغییر پزیسیونهای سنتور را تشریح می نماییم به طور کلی، وقتی از پزیسیون بم به زیر میرویم یعنی از پزیسیون زرد به پزیسیون سفید و نیز از پزیسیون سفید به پشت خرک) باید آخرین نت پزیسیون بم با مضراب راست زده شود تا بتوان اولین نت پزیسیون بعدی را با مضراب چپ اجرا کرد و، برعکس، هنگامی که از پزیسیون زیر به بم بر می گردیم (یعنی از پزیسیون پشت خرک به سفید و یا از سفید به زرد باید آخرین نت پزیسیون زیر با مضراب ،چپ و اولین نت پزیسیون بعدی با مضراب راست اجرا گردد.

ولی در بعضی موارد، رعایت این تکنیک مقدور نیست مگر اینکه دو مضراب راست پشت سرهم زده شود.

بیشتر بدانید: برای آموزش فلوت در آموزشگاه موسیقی مرزداران کلیک کنید.

ایجاد نتهای اضافی در سنتور

قبلاً گفتیم که خرک های اضافی یک پزیسیون نسبت به خرک های اولیه پزیسیون بعدی (زیرتر) دو صورت ممکن است داشته باشند یا همصدا باشند و یا اینکه به طرز کروماتیک کوک شوند.

برای موردی که همصدا باشند در مبحث قبل توضیح کافی داده شد و اکنون موردی را بررسی می کنیم که همصدا نباشند؛ یعنی خرک های اضافی برای ایجاد نتهای اضافی به کار روند. منظور از نتهای اضافی نت هایی است که جزو گامی که اجرا می کنیم نبوده خارج از آن گام باشد؛ مثلاً اگر قطعه ای را در گام دو ماژور اجرا می کنیم، نت های مورد احتیاج ما همه بکار هستند و در این حالت اگر یکی از خرک های اضافی مثلاً خرک (نهم) را فا دیز کوک کنیم، این نت (فا دیز) نت اضافی نامیده میشود زیرا اضافه بر احتیاج گام دو ماژور است.

در ضمن اجرای یک قطعه ممکن است در سه مورد به نتهای اضافی احتیاج پیدا کنیم: مدولاسیون، نت های آلتره، نیم پرده های کروماتیک، به شرح زیر: الف مدولاسیون : عبارت از این است که در حین اجرای قطعه از مقام اصلی خارج شده به مقامی جدید وارد شویم.

مثال ساده این موضوع در موسیقی ایرانی فراوان است؛ مثلاً هنگامی که در حین اجرای آواز ماهور (که نتهای درآمد آن مشابه گام ماژور است) به وسیلۀ گوشه های مختلف راک به اصفهان که شبیه گام مینور است می رویم و یا هنگامی که در آواز اصفهان به وسیلۀ گوشۀ عشاق به آواز شور میرویم مدولاسیون یا تغییـر مـقـام کرده ایم مدولاسیون در سنتور بدون وجود خرک های اضافی تقریباً غير ممكن و يا لااقل بسیار محدود است.

در سنتور نه خرک که دو خرک اضافی داریم تاحدی وسعت برای مدولاسیون موجود است؛ مثلاً در کوک چهارگاه راست کوک (چهارگاه دو) خرک نهم زرد را فا دیز، و [خرک] هشم زرد را میگرن کوک می کنیم و بـه ایــن وسیله مدولاسیون به چهارگاه پنجم ،بالاتر یعنی مدولاسیون از چهارگاه دو به چهارگاه سل که به گوشه حصار معروف است، مقدور می گردد.

 در صورتی که اگر سنتور هفت خرک داشت این امر غیر ممکن بود (زیرا می بایستی برای ایجاد فواصل لازم یکی از اکتاوهای سنتور را به این کار اختصاص میدادیم و بالنتيجه وسعت سنتور به کلی محدود می گشت. به همین جهت، اگر سنتور بیشتر از شش خرک داشته باشد امکان مدولاسیون نیز بیشتر خواهد شد.

(ب نتهای آلتره یا خارج از کام عبارت از نتهایی است که موقتاً به جای یکی از نتهای اصلی گام به کار میبریم و به این وسیله حالت مخصوصی را ایجاد میکنیم؛ مثلاً در هنگام نواختن شور شل می دانیم که نت می باید بغل باشد، در موقع فرود موقتاً از میگرن استفاده میکنیم تا عمل فرود مطبوع تر انجام گیرد.

(ج) نیم پردههای کروماتیک در موردی است که نت اصلی گام را به کار ببریم و همراه آن نیز نت همصدا ولی نیم پرده بالاتر یا پایین تر را هم به کار ببریم این مورد در موسیقی ایرانی کمتر از دو مورد فوق یافت می شود ولی اهمیت آن به خصوص از نظر تکامل آینده موسیقی ایرانی بسیار زیاد است. نحوه استفاده از خرک های اضافی برای ایجاد نیم پرده های کروماتیک بحث بسیار جالبی است که در مبحث عملی کوکهای سنتور باید مطرح شود. 

در اینجا همین قدر باید گفت که متأسفانه وضع فعلی سنتور طوری است که ایجاد فواصل کروماتیک کامل، به خصوص در سنتور نه خرک مقدور نیست البته در سنتور دوازده خرک میتوان گام کروماتیک کامل (سیزده (دوازده] نیم پرده ای ایجاد کرد به این ترتیب که مثلاً پنج خرک آخر را به عنوان نیم پرده های کروماتیک محسوب نمود و با تنظیم آنها گام کروماتیک به دست آورد ولی دشواری فوق العاده زیادی که استفاده از این روش برای نوازنده دارد

تقریباً موضوع را غیر ممکن ساخته است به هر حال، متخصصین امر باید برای ایجاد فواصل کروماتیک در سنتور فکری اساسی بنمایند.

 

منبع: داریوش صفوت، چاپ شده در مجله موزیک ایران خرداد ۱۳۳۶، بازنشر در کتاب مجموعه مقالات درباره سنتور، شهاب منا