آموزش چهچه زدن در آواز

تحریر در موسیقی ایرانی

تزئينات عنصر اجتناب ناپذیر هنر ایرانی است. در هنر ایرانی هر محصولی، چه آنکـه بـرای استفاده روزمره ساخته شده باشد و چه آنکه برای استفاده در مراسمی خاص خلق شده باشد به طور محسوسی تزئین می شود. این تزئین عنصری افزوده شده از خارج و صرفاً برای پرکردن فضا نیست، بلکه بخشی انفکاک ناپذیر از یک محصول هنری است.

همچنین در موسیقی ایرانی اگرچه تزئین زیور کردن و آراستن است و از همین رو نقشی مهم در اجرای موسیقی سنتی ایران دارد اما این تنها یک تزئین مطلق برای زیباسازی نیست، بلکه اساساً فرم و بافت موسیقی بر پایه ی آن استوار است.

نگاهی به هنرهای دستی ،ایران مانند فرش و سفال و کاوش در معماری ،ایران مانند مساجد، کاخها و حتی منازل مسکونی، نمایانگر نوعی همانندی در ارزش استفاده از تزئینات در ایــن هـنرها و موسیقی ایرانی است.

نیاز حیاتی به تنوع و تضاد در اثر هنری عامل اصلی وجود تزئین در هنر است. اقلیم آب و هوائی ایران که بخش اعظم آن پوشیده از بیابان های بی آب و علف است هنرمند ایرانی را بر آن داشته است که در مقابل طبیعتِ یکدست بیابانی وسایل زندگی و پیرامون خود را با تزئینات بیاراید .

اولین نشانه های بهره گیری از تزئین در وسایل اولیه ی زندگی مانند ظروف و زیراندازهاست. سازنده ی اثر و فروشنده ی آن ناگزیر به در نظر گرفتن این نیاز مردمان هستند تا بتوانند رضایت مشتریان خود را فراهم کنند.

محل زندگی و عبادت نیز از چنین ویژگیهایی به دور نیستند. در واقع امروزه در نزد هنر شناس ایران به هیچ روی امکان تفکیک آثار معماری و تزئینات آنها وجود ندارد.

کیفیت و ویژگیهای تزئینات به تدریج عاملی شد که توسط آنها دوره های تاریخی از یکدیگر بازشناسی شوند. از طرف دیگر امروزه تزئینات عامل تمایز هنری مناطق قومی مختلف شده است؛ همچنان که یک شنونده ی آشنا به موسیقی ایرانی قادر است موسیقي مكاتب سنتي مختلف را به واسطه ی تفاوت در تزئینات از همدیگر بازشناسی کند.

(محمدرضا آزاده فر، نقش تحریر در ساختار ریتمیک گوشه های ردیف موسیقی ایرانی، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره 39)

تحریر یا چهچهه در آواز ایرانی

«تحریر» به عنوان مهمترین راه تزئین موسیقی آوازی ایرانی، متأسفانه در مقایسه با کارهایی که روی شناخت اصولی و پیشرفت تکنیک در ساز شده بسیار مهجور مانده است و بررسی جهت پایه گذاری شیوه ای فراگیر در موسیقی آوازی و انواع تحریرها و غلتها و کشش ها نزدیک به صفر است.

استاد محمدرضا لطفی در بخشی از مقدمه نت نویسی دستگاه شور از ردیف مرحوم استاد عبدالله دوامی در رابطه با تحریر چنین نوشته اند که: تحریر عبارت از صوت آهنگینی است که در اثر عبور هوا و ارتعاش تارهای صوتی بوجود می آید. (افشین علوی، الگوهای تحریر در آواز ایرانی، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره 16)

تحریر بارزترین ویژگی در موسیقی آوازی ایرانی است و یکی از توانایی هایی است که خواننده حرفه ای را از غیر حرفه ای متمایز میکند. تکنیک های مشابه تحریر در اجرای موسیقی این منطقه از دنیا، از تبت گرفته تا غرب آسیا، در فرهنگهای موسیقایی مغولی، ترکمنی، تاجیکی، ازبکی، ترکی و عربی یافت میشود.

بهترین شیوه ی تبیین تحریر همانا شنیدن نمونه های متنوعی از آن است و این شیوه ای است که معلم آواز به وسیله ی آن تحریر را برای شاگرد خود توصیف میکند تحریر را می توان با تکنیکهای فالسِتو و مِلیسما که نوعی غلت و شکست در صدا هنگام اجرای آواز ،است، مقایسه کرد.

از تحریر تحت عنوان «چهچهه» نیز یاد میشود و این واژه ای است که برای آواز بلبل به کار می رود. اگر چه این واژه به عنوان تعبیری استعاره ای مورد استفاده قرار میگیرد لیکن ویژگیهای صوتی تحریر تا زیادی قابل مقایسه با چهچهه بلبل است و ایرانیان به طور عمومی یک تحریر زیبا را به چهچهه بلبل تشبیه میکنند.

با وجود آنکه تحریر در موسیقی ایرانی زینت بخش آواز ،است لیکن به هیچ روی عنصری  تزئینی که قابل حذف کردن در آواز باشد نیست؛ به عبارت دیگر تحریر عنصری ساختاری در موسیقی ایرانی است که حذف آن باعث فروریختن ساختمان اثر آوازی میشود.

کارُن و صفوت ویژگیهای تکنیکی تحریر در یک اجرای موسیقی ایرانی را به شرح زیر خلاصه میکنند:

1. فقط قابل اجرا بر روی حروفی از کلمات است که اجرای تحریر روی آنها خللی به درک معنا وارد نکند.
2. به طور اصولی قابل اجرا بر روی هجاهای بلند کلمات است؛ اجرای تحریر بر روی هجاهای کوتاه تلفظ کلمات را مشکل میکند.
3. نبایستی در میان یک کلمه واقع شود.
4. بهتر آن است که در انتهای هر مصرع واقع شود.

به طور معمول یک تحریر هیچگونه هجای شعری را در بر نمیگیرد و در مقابل، دربرگیرنده ی پاره ای حروف یا کلماتی است که به طور معمول هیچ ارتباطی به شعر در حال خوانده شدن توسط خواننده ندارد.

معمولترین هجایی که در این حالت مورد استفاده قرار میگیرد هجای «یا» است (احتمالاً برگرفته از واژه ی «یار» یا کلمه ی عربی «یا» به معنای «ای»).

دیگر حروف و کلماتِ مورد استفاده عبارتند از: «امان» یا «آمان»، «جان» یا «جون»، «جانم» یا «جونم»، «دل»، «دل» یا «دلم»، «عزیز عزیز» و «عزیز من».

حرکت ملودیک تحریر میتواند پائین رونده، بالارونده و یا افقی باشد. در اجرای موسیقی ایرانی بر اساس ردیف، خواننده یا نوازنده به طور معمول از درجات پائین شروع به اجرا کرده و به تدریج به درجات بالاتر حرکت میکند تا به اوج برسد.

خواننده های ایرانی به طور سنتی تحریرهای با طول نسبتاً بلند را در نقطه ی اوج اجرا میکنند و این به نوعی نمایانگر توان خواننده نیز محسوب میشده است. تحریرهای بلند همچنین میتوانند در ابتدای یک گوشه و در انتهای آن نیز اجرا شوند.

تحریر در تصنیف ها نیز میسر است، لیکن تقریبا همواره به صورت کوتاه اجرا می شود.

در ردیف موسیقی ایرانی، اغلب گوشه ها به نوعی دارای تحریر هستند لیکن ارزش و وضعیت تحریر در گوشه های مختلف یکسان نیست.

در یک تقسیم بندی کلی، گوشه ها قابل دسته بندی به دو گروه متمایز هستند: «گوشه هایی که تحریر نقش اساسی در تشکیل ساختمان آنها دارد» و «گوشه هایی که تحریر در لایه ی بیرونی آنها و صرفاً به عنوان تزئینات مورد استفاده قرار می گیرد».

در هر دو گروه، تحریر میتواند به عنوان عاملی در خدمت تعادل ریتمیک مورد استفاده واقع شود. در چنین وضعیتی، جمله ی ریتمیک اول که در برگیرنده ی مواد ملودیک اصلی است در نقش جمله ی سؤال و جمله ی دوم که در بردارنده ی تحریری به بلندی جمله ی اول است در موضع جواب واقع می شود.

این دو دسته را می توان اینطور نام نهاد:«تحریر به عنوان عنصر ساختاری» و «تحریر به عنوان تزئینات اختیاری». (محمدرضا آزاده فر، نقش تحریر در ساختار ریتمیک گوشه های ردیف موسیقی ایرانی، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره 39)

الگوهای تحریر در آواز ایرانی

 

مخدوش بودن تاریخ ثبت شده ی موسیقی ایرانی در طول قرون گذشته و کم لطفی های متعدد نسبت به موسیقی و کم توجهی به موسیقی آوازی به عنوان بیانی مستقل از ساز در شکل هنری و بدون محدودیت آن باعث شده است تا اطلاعات در رابطه با نحوه ی اجراهای آوازی گذشته ی دور بسیار اندک و پیشینه ی شکل گیری تکنیک هایی چون «تحریر» در آواز ایرانی غیر قابل دسترسی باشد.

خوانندگان قدیم سعی نموده اند به تحریر امکان بیشتری دهند. به همین جهت بلبل را سرمشق خود قرار داده اند.

تحریر در ارائه به دو دسته تقسیم میشود:

1. تحریرهائی که خود جمله کامل و آهنگینی بوجود می آورند.
2. تحریر هائی که خود جمله کاملی تشکیل نداده و برای تزئین کلمه بکار می رود.

انواع تحریر

1. چکشی
2. مقطع
3. زیرورو
4. بلبلی
5. غنه (هر تحریری که از بینی خارج شود)
6. دو تایکی
7. خرده تحریر (بصورت نتهای زینت)

ادوات تحریر از صوتهای (آ، ا، آ، آ، او ای) ساخته میشوند که سه صوت کوتاه اول کاربرد نداشته و تحریر آنها بسیار زشت و بی مورد است و تنها میتوان در صورت لزوم به صورت زینت و با جمله ای کوتاه از روی آن عبور کرد.

تحریر در آواز ایرانی دارای تنوع زیادی است که می توان بر این تنوع نیز افزود اما ریشه ی اصلی تحریر “تکرار یک نت همراه تکیه” است.

قابل ذکر است که تحریرها میتوانند با استفاده از ریشه ی اصلی» یا بدون آن ساخته شوند:

دسته ی اول – تحریرهای ریشه دار

1- تحریرهای ریشه دار دوتایی

الف- با حرکت زیر یا بم شونده

ب- با پیشوند یا پسوند

۲- تحریرهای ریشه دار سه تایی:

الف- ساده ی زیر یا بم شونده

ب- با پیشوند و یا پسوند

(استفاده از حالت با پسوند آن بیشتر است)

3- تحریر ریشه دار با تکرار بیش از سه تایی

در این حالت ریشه روی همان نت تکرار شده و عموماً در انتهای تحریر از سرعت آن کاسته میشود. این تحریر عموماً با پسوندی زیر تر جهت تأکید روی آن آغاز و به یک نت با کشش بیشتر مختوم به اشاره متصل میشود.

دسته ی دوم – تحریرهایی که بدون استفاده از ریشه ی اصلی» ساخته می شوند.

این گونه تحریرها بیشتر با حرکات طولی ساده روی نت ها یا رفت و برگشت های تکنیکی شکل میگیرند که از آنها به عنوان یک تحریر کامل یا پیشوند و گاه پسوند برای تحریرهای ریشه دار میتوان استفاده کرد.

1- تحریر دوتایی

الف- تحریر دو تایی با تکرار ساده که بیشتر از ترکیب دو نت پیاپی و تکرار آن از بم به زیر یا بالعکس ساخته میشود

ب- تحریر دوتایی با حرکت ملودی (نوع اول)

از این تحریر بیشتر با سیلاب های بم به زیر و در حالت حرکت به سمت صداهای بم تر استفاده می شود.

ج- تحریر دوتایی با حرکت ملودی (نوع دوم)

در این تحریر نت دوم هر سیلاب با نت اول سیلاب بعد همصدا است که آکسان دار بودن نتهای اول هر زوج بسیار مهم است و نت دوم هر زوج را میتوان با آکسان یا به صورت اشاره اجرا کرد.

۲. تحریر سه تایی

الف با حالت رفت و برگشت

در این تحریر نت اول و سوم تکراری و نت دوم یک فاصله بم یا زیر از آنهاست. این سیلاب میتواند تکرار شده یا در قالب ملودی بم یا زیر شونده اجرا شود.

ب- با حالت غیر تکراری

سیلاب این تحریر به صورت ۳ نت پیاپی زیر یا بم شونده است. این تحریر هم میتواند تکرار شده یا به سمت صداهای زیر یا بم تر حرکت کند.

لازم به تذکر است که در تحریرهای دسته ی دوم عموماً در صورت حرکت ملودی به سمت بم یا زیر تغییراتی در جهت زیر یا بـمـی دندانه های داخل سیلاب هایشان به سبب هماهنگی با حرکت آنها، صورت میگیرد.

3-تحریرهای انتقالی

این نوع تحریر احتمالاً برداشتی از «پاساژ» در قطعات سازی است که نتی را به فاصله ای عموماً زیرتر منتقل میکند.

از نکات قابل توجه یکی این است که تحریرها میتوانند با سرعتهای متغیر اجرا شوند که تحت تأثیر توانایی و سلیقه ی خواننده و تناسب جمله بندی است. دیگر این که میزان تأکید روی سیلابها یا پسوندها میتوانند از یک تحریر خاص برداشت های متفاوتی را بسازد.

و همین طور تحریرهایی چون ریشه دارهای سه تایی و بعضی از حالات تحریرهای بدون ریشه، احتمالاً برداشت از تکنیکهای سازی مخصوصاً (تار) هستند.

(افشین علوی، الگوهای تحریر در آواز ایرانی، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره 16)

 

جمع بندی

• تحریرها در ساختمان گوشه ها به دو شکل تحریرهای ساختاری و تحریرهای غیر ساختاری ظاهر می شوند در گونه ی تحریرهای ساختاری نقش ریتمیک تحریر قابل تعویض یا تبدیل به دیگر عناصر موسیقایی نیست؛ حال آنکه تحریرهای غیر ساختاری اگرچه نقش ریتمیک مؤثری در ساختمان گوشه دارند اما این نقش همواره قابلیت تعویض یا تبدیل به دیگر عناصر بیانی موسیقایی مانند متیف ها ،پاساژها، ملودی ها، تعلیقهای حاصل از تکرار واخوان ها و غیره را دارد.
• تحریر می تواند به کوتاهی یک متیف تا بلندای یک عبارتِ کامل موسیقایی ظاهر شود.
• صرف نظر از اینکه تحریر ساختاری است یا غیر ساختاری تحریر می تواند در ایجاد بنای یک متيف يا عبارت مشارکت کند.
• در کنار دارا بودن نقش ،  تحریر در پاره ای اوقات نقش مندی جدیدی در ساختمان آثار با متر ثابت، مانند ضربی ها و تصنیفها به خود میگیرد. تحریر در این گونه قطعات برای شکستن تناوب ضرب و ایجاد تضاد برای لحظاتی به کار گرفته میشود. در این گونه شرایط سازهای همراهی کننده، اجرا در متر ثابت را ادامه میدهند در حالی که خواننده یا یکی از نوازنده ها با شکستن متر اقدام به اجرای تحریر در متری متفاوت یا آزاد از متر معمول قطعه می نماید.
• اجرای مترهای متفاوت حاصل از حضور تحریر، ایجاد تضاد در مسیر حرکت طولی و عرضی قطعه میکند که معمولاً برای ایجاد تنوع ابزاری کارآمد است. خواننده یا نوازنده در انتهای اجرای این تحریر معمولاً به متر اولیه باز میگردد در این شرایط تحریر مورد استفاده معمولاً تحریری بلند است. (محمدرضا آزاده فر، نقش تحریر در ساختار ریتمیک گوشه های ردیف موسیقی ایرانی، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره 39)

 

منابع

• محمدرضا آزاده فر، نقش تحریر در ساختار ریتمیک گوشه های ردیف موسیقی ایرانی، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره 39

•  افشین علوی، الگوهای تحریر در آواز ایرانی، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره 16