معرفی ساز تنبور

پیشینه ساز تنبور

ساز تنبور از کهن ترین ساز های موسیقی ایرانی هست. محمدرضا درویشی در کتاب «دایره المعارف موسیقی» قدمت این ساز را حدود 1500 سال قبل از میلاد مسیح تخمین می زنند.

از این ساز در اشعار بسیاری از شعرای قدیمی ایرانی مثل فردوسی، حافظ، نظامی و غیره نام برده شده است. بسیاری از موسیقیدانان قدیمی نیز در رسالات خود از ساز تنبور نام برده اند، به عنوان مثال فارابی در «موسیقی کبیر» به تفصیل در مورد این ساز، کوک ها و فواصل آن توضیح داده است.

به طور کلی ساز تنبور در کنار ساز چنگ و ساز بربد از قدیمی ترین و کهن ترین سازهای تاریخ موسیقی ایرانی هست.

ساختار ساز تنبور

در بالاترین قسمت ساز «سرپنجه» قرار دارد. بر روی سرپنجه سه زائده ای میخ مانند وجود دارد که «گوشی» نام دارند و هرکدام از این گوشی ها به یک سیم متصل هستند، در واقع ساز تنبور دارای سه سیم هست.

در قسمتی به نام «شیطانک» شیارهایی قرار دارد که داخل آن سیم ها قرار میگیرند و روی دسته ی ساز می آیند.

دور دسته نخ هایی پیچیده شده که در قدیم «دستان» نام برده میشدند اما اکنون به نام «پرده» شناخته میشوند، هرکدام از این پرده ها یک نت موسیقی هستند.

پرده بندی ساز تنبور دارای نیم پرده هست و فواصل ربع پرده در آن وجود ندارد.

قسمت پایینی ساز «کاسه» نامیده می شود که روی آن «صفحه» قرار دارد. روی صفحه سوراخ هایی وجود دارد (اصطلاحا به آن «پنچه گرد» هم گفته میشود) که باعث می شود صدا درون کاسه بپیچد و به بیرون منعکس شود و همچنین محلی برای مضراب زدن هست.

قسمت پایینی صفحه قطعه چوب کوچکی وجود دارد که مثل شیطانک دارای شیارهایی هست که سیم ها درون آن قرار می گیرد و به سیم گیر در انتهای ساز متصل می شود.

کوک ساز تنبور

ساز تنبور به طور مرسوم دارای دو کوک هست: کوک دو فا که به کوک طرز مشهور است و کوک دو سُل که به کوک شیخ امیری یا برز شناخته میشود. هر دو کوک بر اساس استاندارد دیاپازون به اصطلاح دارای صدای یک چهارم پایینتر هستند.

رپرتوار اجرایی تنبور

بر خلاف موسیقی کلاسیک ایرانی که بر اساس ردیف دستگاهی هست، رپرتوار اجرایی تنبور بر اساس موسیقی مقامی هست. موسیقی مقامی به طورکلی به سه دسته تقسیم میشود:

مقام های حقانی یا کلام

فقط با ساز تنبور اجرا می شوند. حتما دارای کلام هستند و کلام آنها دارای سربند (سربند: ترجیع بندی که در اجراهای گروهی توسط یک تکخوان تکرار میشود). اصولا مقام های حقانی جنبه ی روحانی، مقدس و آیینی دارند.

مقام های مجلسی

این مقامات و آهنگ ها بر اساس مجلس ها و آیین های مختلف یا اسطوره ها و داستان های قدیمی ساخته شده اند.

مقام های مجازی

هر آهنگی که در دو دسته ی قبلی نباشد و از موسیقی دیگری وارد رپرتوار اجرایی تنبور شده باشد را مقام مجازی میگویند.

 

تکنیک های اجرایی ساز تنبور

تکنیک های مرسوم و متداول ساز تنبور را در اینجا ذکر میکنیم، ابتدا به تکنیک های دست راست می پردازیم:

ـ مضراب راست : ضربه با ناخن چهار انگشت دست راست از بالا به پایین به سیم های ساز؛ در نوع دیگری از مضراب راست فقط با انگشت سبابه ضربه میزنیم که صدای آن اصطلاحا کمی توخالی تر است.

ـ مضراب چپ : با نوک انگشت سبابه از پایین به بالا اجرا میشود. بعضی مواقع با توجه به نوع آهنگ اجرایی این مضراب میتواند با پشت ناخن انگشت شست هم اجرا شود.

ـ مضراب شُر : یکی از مهمترین و همینطور گوش نواز ترین مضراب های اجرایی ساز تنبور است. اجرای این تکنیک به این گونه است که با چهار انگشت دست راست به ترتیب با هر انگشت از پایین به بالا ضربه میزنیم که با چرخش مچ دست همراه است. قبل یا بعد این مضراب معمولا با یک مضراب راست همراه است.

ـ مضراب ریز : از توالی مضراب های راست و چپ متوالی و سریع به وسیله ی انگشت سبابه به وجود می آید.

ـ مضراب غنچه : تنها با انگشت سبابه و انگشت کوچک اجرا میشود به این صورت که از پایین به بالا به سیم ها ضربه میزنیم. مضراب ها همزمان نیستند اما با توالی سریع انجام میشوند.

ـ مضراب چپ با دو تَک : مثل مضراب قبلی با انگشت سبابه و انگشت کوچک اجرا میشود اما مضراب ها میتوانند بر حسب قطعه فاصله های مختلفی داشته باشند.

حال به تکنیک های دست چپ در نوازندگی تنبور می پردازیم:

در تکنیک های دست چپ تنبور از هر پنج انگشت می توانیم استفاده کنیم، چهار انگشت زیر دسته ی ساز قرار می گیرند و هرکدام به ترتیب پشت یک پرده قرار میگیرند، انگشت شست در طرف دیگر دسته با خم شدن به گرفتن نت های دوبل کمک میکند.

در پرده گیری ها باید دقت کنیم انگشتان دست کاملا پشت پرده ها قرار بگیرد و نه روی پرده، چون اگر دست روی پرده قرار گیرد اصطلاحا صدای ساز گرفته میشود.

ـ ویبراسیون : ویبراسیون های مختلفی در نواختن تنبور داریم اما معروفترین آنها ویبراسیون عرضی هست به این صورت که سیم را در عرض دسته ی ساز به حرکت در می آوریم که باعث لرزش در صدای ساز میشود.

ـ تکنیک اشاره : در نوازندگی تنبور انواع اشاره ها به پرده های قبلی یا بعدی را داریم، به عنوان مثال اشاره از نت می به فا (اشاره از یک نت به نت بعدی) یا از می به رِ (اشاره به نت قبلی). در تکنیک اشاره نت دوم مضراب ندارد و فقط با انگشت دست چپ اجرا میشود.

ـ تکنیک کندن : در این تکنیک ابتدا یک نت با مضراب راست نواخته میشود و نت مورد نظر با انگشت دوم یا سوم دست چپ اصطلاحا کنده میشود.

نویسنده: میلاد میری، نوازنده و مدرس تنبور، کارشناسی ارشد موسیقی از دانشگاه هنر تهران