نوازندگان سه تار در تاریخ موسیقی ایران

در این مقاله به معرفی نوازندگان سه تار در تاریخ موسیقی ایران خواهیم پرداخت.

حاجی سید حسن

حاجی سیدحسن یکی از نوازندگان ماهر سه تار معاصر میرزا عبدالله بود. سه تار کوچکی داشت که به آن روشنک میگفت و غالباً آن را همراه داشت.

حاجی سید حسن در تصنیف و خوانندگی و نواختن ضرب نیز مهارت داشت و تصنیف و آهنگهای ضربی را استادانه میخواند و سه تار را شیرین می نواخت. از اساتید نوازنده ی سه تار در عصر خود بود.

میرزا مهدی خان صلحی (منتظم الحکماء)

در تار از شاگردان میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله و در سه تار از بهترین و ممتازترین شاگردان میرزا عبدالله بود که علاوه بر اطلاعات موسیقی، طبیبی مطلع و دانشمند و نوازنده ای توانا و ماهر بود. سه تار را در نهایت استادی می نواخت.

ناخنی بسیار قوی و پنجه ای تند و چپ و راست هایی مرتب داشت و در نوازندگی مقتدر و ماهر بود. در حال نواختن، مضراب ریز او قطع نمی شد و در حال نوازندگی مطلبی نغمات دیگری از ساز او شنیده میشد و نوازندگی او حالت مخصوص به خــود داشت.

شاید سبک نوازندگی او در نتیجه ی شاگردی محمد صادق خان سرورالملک وضع مخصوص به خود گرفته بود زیرا صلحی مدتی هم از سرورالملک تعلیم گرفته و تحت تأثیر نوازندگی او نیز بوده است.

صلحی به تأسیس کلاس خصوصی و تربیت شاگرد نیز همت گماشت و تار و سه تار تعلیم می کرد. یکی از شاگردان ماهر او فرج خان بود. از شاگردان صلحی حاجی آقا محمد ایرانی ست که مدتی پیش او کار کرد و سپس به خدمت میرزا عبدالله رفت.

دیگر سیدمهدی دبیری که پیش صلحی تار میزد و سپس به کلاس میرزا عبدالله رفت.

غلامحسین درویش (معروف به درویش خان)

علاوه بر استادی در نوازندگی تار استاد سه تار نیز بود و از شاگردان طراز اول میرزا عبدالله و بعضی او را بر منتظم الحکماء صلحی ترجیح میدادند. او در سه تار شاگردانی هم تربیت کرد و معروفترین و بهترین شاگرد او در سه تار ابوالحسن صبا بود.

غلامحسین نورائی (معروف به منگنه)

غلامحسین خان منگنه، مردی دانشمند و هنرمند، از شاگردان خوب تار و سه تار میرزا عبدالله بود و به ویژه سه تار را بسیار شیرین و ظریف مینواخت و مضراب و پنجه اش بسیار به استاد خود میرزا عبدالله شبیه بود.

فهیمی

خانواده ی فهیمی همه اهل هنر بودند و سازهای مختلف می نواختند، از جمله محمود نعیم السلطنه پدر این خانواده سه تار می نواخت و فرزندان او رضا و باقر فهیمی نیز سه تار میزدند و علی فهیمی ملقب به حمیدالسلطنه علاوه بر اینکه سه تار را استادانه می نواخت صدایی مطبوع داشت و خواننده ای استاد بود و همه ی آنها از شاگردان میرزاعبدالله بودند.

حاجی مهدیقلی خان هدایت (مخبرالسلطنه)

فرزند علیقلی خان مخبرالدوله و نوه ی هدایت مازندرانی بود. او در سال ۱۲۸۰ هجری قمری در تهران متولد شد. پس از تحصیلات مقدماتی در سال ۱۲۹۵ هجری برای ادامه ی تحصیل عازم آلمان گردید و پس از دو سال به ایران مراجعت کرد و به فراگرفتن موسیقی و نت و مطالعه ی کتب قدما در این رشته پرداخت.

هدایت با اینکه پیوسته دارای مشاغل مهم دولتی بود از کارهای هنری نیز غافل نبود، سالها از محضر منتظم الحکماء صلحی استفاده کرد و با او معاشرت داشت.

حسین هنگ آفرین نیز که از دوستان نزدیک او بود همراه با منتظم الحکماء در منزل او جلساتی تشکیل می دادند و به کارهای هنری اشتغال میجستند.

هدایت سه تار می نواخت و غالب ایام فراغت را به مطالعه ی کتب موسیقی قدیم و معاشرت با اساتید موسیقی صرف میکرد، او با تألیف کتاب و رساله ای در موسیقی و نوشتن ردیف در حفظ و احیاء موسیقی ایران زحمات گرانبهائی کشیده و از این راه خدمات فراوانی به موسیقی ایران کرد.

از جمله کارهای پرارزش او تألیف کتابی است در موسیقی به نام «مجمع الادوار» که آن را در سال ۱۳۱۷ شمسی منتشر کرد.

هدایت در این کتاب از نوشته های فاربی، صفی الدین، علامه شیرازی و عبد القادر غیبی مراغی استفاده کرده و کتاب خود را به همان روش قدما نوشته و اوضاع موسیقی ایران و دستگاه هفتگانه را بر آن ضمیمه کرده است.

همچنین اطلاعات خود را در موسیقی ایرانی و اروپایی بر آن افزوده است.

از دیگر تألیفات او «رساله ابجدی» است که در آن از حروف ابجد که در قدیم وسیله ی شناسایی اصوات بوده سخن به میان آورده و پرده های سه تار را با آن حروف نوشته، و در آن مباحثی مثل تشخیص زمان و ابعاد و کوک و وزن و تلفیق حروف ابجد قدیم با نت موسیقی جدید را بررسی کرده است.

یکی از کارهای بسیار سودمند مرحوم هدایت نوشتن ردیف موسیقی ایران به خط موسیقی بین المللی (نت) بود و همین کتاب ردیف است که از همه بیشتر مورد استفاده ی مرحوم موسی معروفی بوده و ماخذ کتاب ردیف تنظیمی او محسوب می گردید.

از دیگر خدمات هدایت ایجاد برنامه ی آموزشی موسیقی در مدارس بود.

دکتر مرتضی گل سرخی

دانشمندی هنرمند بود و مدت چند سال ریاست دانشکده ی کشاورزی را به عهده داشت و مجله ی فلاحت (کشاورزی) به مدیریت او انتشار می یافت. گل سرخی شیفته ی موسیقی بود و سه تار می نواخت. او از شاگردان خوب میرزاعبدالله بود. سه تار بهترین مونس تنهایی او بود.

حسینقلی غفاری

فرزند کمال الملک نقاش بزرگ و معروف ایران بود که استعداد هنری را از پدر به ارث برده بود. سه تار را استادانه می نواخت و در نوازندگی این ساز روش و سلیقه ی مخصوص داشت.

غفاری مدتی نزد میرزا حسینقلی تار نواخت ولی چون به نوازندگی سه تار علاقه داشت تار را کنار گذاشت و نزد غلامحسین درویش شروع به نواختن سه تار کرد.

ناخنی قوی و پنجه ای تند داشت و ابتکاراتی در نوازندگی میکرد. عبدالحسین صبا (برادر ابوالحسن صبا و از شاگردان سه تار میرزا عبدالله و درویش) که از همشاگردی های حسینقلی خان در کلاس درویش بوده و نوازندگی او را بسیار دیده، میگوید حسینقلی خان در نوازندگی سبک خاصی داشت و اگر کیفش کوک بود بسیار عالی ساز میزد و از شاگردان کلاس اول درویش بود.

قاسم رئیس

قاسم خان فرزند میرزا مهدی خان رئیس بود. نزد درویش خان سه تار آموخت و آن را نیکو می نواخت و صدایی دودانگ و مطبوع داشت. عبدالحسین صبا، خواهرزاده ی او، نقل میکند: «سه تار قاسم خصوصیتی داشت و در ادای چپ و راست بسیار مسلط بود و شمرده ساز می زد.

آهنگ دل انگیزی از سه تار بیرون می آورد. نوازندگی تنهایش بهتر از آن بود که با ضرب و آواز همراه باشد.

تقی شریفی (مسعود سلطنه)

از شاگردان سه تار میرزاعبدالله بود. پدرش، شریف سلطنه، با نوازندگی او مخالفت داشت و تقی در پنهانی و در غیاب پدر به تمرین و نوازندگی مشغول میشد. پدرش روزی سازهای او را خرد و نابود کرد، اما شوق به موسیقی تقی را به ادامه ی این هنر واداشت.

تقی شریفی به نوازندگی سه تار بسیار علاقمند بود. مردی گوشه گیر بود و ایام فراغت خود را با نوازندگی میگذراند. سه تار را به روش استاد خود میرزا عبدالله می نواخت و با آن راز و نیاز داشت.

محمد حسین عماد ممتاز

از شاگردان درویش و از نوازندگان خوب سه تار بود.

مردی متین و خوش ذوق و ظریف بود. قلمی شیوا داشت و به نوازندگی سه تار عشق می ورزید.

ابوالحسن صبا

ساز اول صبا سه تار بود که آن را ابتدا نزد میرزا عبدالله و سپس درویش نواخت و تکمیل کرد و ممتازترین شاگرد درویش محسوب میشد و به سبک این استاد سه تار می نواخت.

به تصدیق اهل فن، قدرت و مهارت و استادی او در این ساز بیش از ویلن بود و چون در ارکسترها ویلن مینواخت و شاگردان او در این ساز اکثریت داشتند بیشتر به استادی ویلن، که در آن نیز قدرت و مهارت فراوان داشت، شهرت پیدا کرد.

به همین علت از قدرت و مهارت و استادی او در نوازندگی سه تار کمتر اطلاع داشتند.

شاگردان صبا در سه تار محدود بودند و هر یک مدت کمی نزد او به تعلیم و اصلاح و تکمیل هنر خود مشغول شدند و شاگردی که بتواند جای او را در این ساز بگیرد نداشت، در حالی که ارزش هنری او در شناخت فنی، صحت و دقت، اصالت و شناسائی کم و کیف ساز سه تار بود.

از شاگردانی که صبا مضراب و پنجه ی او را میپسندید و علاقه داشت که به تکمیل سه تار بپردازد تقی تفضلی بود.

تقی تفضلی

سال ۱۲۹۶ شمسی در مشهد متولد شد و در سن پانزده سالگی نزد استادی به نام حسن، معروف به یزدی که بسیار شیرین تار میزد و در هنر خود سلیقه و ابتکار داشت، به نوازندگی این ساز مشغول شد و دو سال از او تعلیم گرفت و به واسطه ی استعداد و ذوق شخصی در فن نوازندگی پیشرفت فراوان کرد.

تفضلی پس از آنکه در سال ۱۳۱۴ شمسی برای ادامه ی تحصیلات خود به تهران آمد و نوازندگی ابوالحسن صبا را دید شیفته ی نواختن سه تار شد، صبا که مضراب و پنجه ی سریع و شیرین او را پسندیده بود به او توصیه کرد که در تعقیب تکمیل هنر خود باشد.

اما ادامه ی تحصیلات و کمبود وقت مانع تکمیل هنر او نزد صبا بود، به همین علت خود به نوازندگی سه تار مشغول شد.

تا اینکه در اواخر ایام حیات صبا اندک زمانی از این استاد تعلیم گرفت و سه تار نواخت و از نوازندگان خوب سه تار با مضرابی قوی و پنجه ای شیرین و گرم شد.

عبدالحسین صبا

عبدالحسین فرزند ابوالقاسم خان کمال سلطنه و خواهرزاده ی قاسم رئیس است. کمال سلطنه و قاسم رئیس سه تار می نواختند و عبدالحسین از طفولیت مجذوب نوازندگی این ساز شد و به راهنمایی پدر ضمن تحصیل در مدرسه ی آمریکایی نزد استاد بزرگ عصر میرزا عبدالله به نواختن سه تار مشغول شد و پس از درگذشت آن استاد کمال سلطنه او را به دوست خود غلام حسین درویش سپرد و سالها او با برادر کوچک خویش ابوالحسن صبا در مکتب درویش به نوازندگی سه تار و تکمیل هنر خویش اشتغال داشتند.

صبا سبک نوازندگی میرزا مهدی خان منتظم الحکماء را که از دوستان پدر او و در منزل آنها آمد و رفت داشت میپسندید و تحت تأثیر آن قرار گرفت و سبک نوازندگی او در سه تار ترکیبی شد از روش نوازندگی میرزا عبدالله، درویش و منتظم الحکماء.

عبدالحسین صبا سه تار را با قدرت و مهارت مینواخت. ناخنی قوی و چپ و راست های شمرده و تکیه ها و اشاره های خوش حالت و پنجه های گرم و نرم داشت.

حاجی آقا محمد ایرانی (مجرد)

ابتدا نواختن سه تار را نزد میرزامهدی خان صلحی منتظم الحکماء شروع کرد و سپس تحت تعلیم میرزا عبدالله قرار گرفت و یک دوره هم پیش آن استاد کار کرد و اطلاعات کافی از موسیقی و ردیف استاد به دست آورد.

و نیز با مطالعه و ممارست در کتب موسیقی قدیم به بسیاری از اصطلاحات و رموز کار آنها آشنا گردید، به طوری که اکنون مرجع جامع این فن به شمار می آید.

حاجی آقا محمد عمر خویش را به مطالعه ی کتب ادبی و هنری و معاشرت با دانشمندان و اساتید هنر صرف کرد و از هر یک از اساتید گذشته که غالباً در خانه ی او آمدوشد داشتند مطالبی آموخته و پیوسته در راه تکامل اطلاعات فنی و هنری خویش کوشش داشته و کمتر وقتی است که خانه ی او از اهل هنر خالی باشد.

در پرتو همین علاقه و پشتکار، موسیقیدانی مطلع و استادی کم نظیر در دانستن مایه ی موسیقی و ردیف است.

نور علی الهی

یکی از اساتید موسیقی و نوازنده ی سه تار به ویژه طنبور(تنبور) است.

الهی سه تار را در مکتب غلامحسین درویش آموخت و به خط موسیقی آشنایی پیدا کرد. پدرش اهتمام داشت که نوازندگی طنبور را به کمال برساند به همین نظر اساتید معتبر این ساز را از بین النهرین (عراق) و شامات و غیره برای تعلیم فرزند خویش دعوت مینمود.

الهی در پرتو استعداد و ذوق و شوقی که به موسیقی داشت تحت تعلیم اساتید معتبر در نواختن این ساز به مرحله ای رسید که یگانه استاد این فن شد.

الهی به ردیف دستگاه های موسیقی و بسیاری از نغمات و گوشه های قدیمی معمول در منطقه ی کردستان واقف بود. سه تار را به روش درویش خان استادانه مینواخت. عمده ی امتیاز او در نواختن طنبور است.

یوسف فروتن

برادر بزرگش میرزا حبیب الله خان (مؤدب السلطنه) سه تار می نواخت و با اساتید معروف زمــان مـانند میرزاعبدالله و میرزاحسینقلی و اسدالله خان استاد سنتور و باقرخان رامشگر استاد کمانچه و دیگر هنرمندان به نام حشر و نشر داشت و غالباً این اساتید به خانه ی آنها آمد و رفت میکردند .

و همین امر در پرورش ذوق و جلب توجه یوسف خان به موسیقی بسیار مؤثر افتاد و از اوان طفولیت گوش او را به آهنگ اصیل موسیقی ایرانی آشنا نمود و او را به طرف خود جلب کرد.

به همین نظر ضمن تحصیلات متوسطه و آموختن زبان خارجه نزد استاد معروف زمان میرزاحسینقلی به نواختن تـار مشغول شد و یک دور ردیف را پیش آن استاد کار کرد و به ضرب نیز به خوبی آشنا گردید.

سپس به نواختن پیانو نزد محمود مفخم (مفخم الممالک) مشغول شد و تعلیمات اولیه ی پیانو را از آن مرد هنرمند فراگرفت. مدتی هم با مشیر همایون تمرین کرد و در موسیقی اروپائی هم اطلاعاتی کسب نمود.

فروتن که شیفته ی موسیقی و نوازندگی بود سه تار را نیز با برادر بزرگ خود مؤدب السلطنه کار میکرد و در این هنگام ویلن را نیز نزد رکن الدین مختار نوازنده ی استاد و با قریحه ی این ساز تمرین میکرد.

در کنسرتهایی که درآمد آن در راه امور خیریه صرف میشد، تار و پیانو و ویلن می نواخت.

از معاشرت با اساتیدی مانند مشیر همایون و درویش خان و رکن الدین مختار استفاده ی فراوان میبرد و در نتیجه هنرمندی مطلع و نوازنده ای ماهر و کارکشته بار آمد، به طوری یکی از اساتید درجه ی اول موسیقی ایران در سازهای مختلف به ویژه سه تار گردید.

نورعلی برومند

او سال ۱۳۲۴ هجری قمری در تهران متولد شد. میرزا عبدالوهاب خان پدر نورعلی برومند مردی باذوق بود و به پرورش گل و هنر موسیقی عشق می ورزید.

گوش نورعلی از طفولیت به آهنگ و نغمات موسیقی اصیل آشنا و مأنوس شده بود و ذوق آموختن موسیقی در او پرورش می یافت و چون به نواختن ضرب اشتیاق بسیار پیدا کرده بود اکثر در منزل پیش خود ضرب میگرفت.

پدرش که علاقه ی او را به موسیقی دریافته بود او را برای آموزش نوازندگی تار به درویش خان دوست صمیمی خود سپرد. او چند سال با درویش کار کرد و یک دوره موسیقی را نزد او آموخت.

در آلمان مدت یک سال به آموختن خط موسیقی (نت) و نواختن پیانو پرداخت و در یک سالی که به ایران آمده بود با علاقه و پشتکار نزد موسی خان معروفی به زدن ردیف موسیقی مشغول بود.

نقل از آقای برومند: «زمانی که در اروپا به تحصیل طب مشغول بودم آرزو داشتم پس از مراجعت به ایران به تعقیب موسیقی ملی و تکمیل آن بپردازم.

این بود که پس از مراجعت ابتدا مدتی نزد ابوالحسن صبا سه تار زدم و سپس پیش حسین هنگ آفرین به تعلیم سه تار پرداختم و مدت ده سال نزد حبیب سماعی که اکثر به منزل ما آمد و رفت میکرد به نواختن سنتور مشغول شدم در خلال این مدت از رکن الدین مختار که از معاشرین پدر و دوست من نیز شده بود استفاده کرده سالها و روزها و ساعتهای متوالی به نواختن آهنگهای ضربی و تمرین و تکرار با او پرداختم و این اقدام در پیشرفت من بسیار مؤثر افتاد.

همچنین سال ها بعد با میرزا یوسف خان فروتن که استاد مسلم موسیقی و از نوازندگان بینظیر سه تار در زمان ما هستند نواختن سه تار را تمرین و تکرار کردم و همکاری با او نیز عامل مؤثری در پیشرفت نوازندگی سه تار من بود.

و نیز برای تمرین و تکمیل ضرب و آهنگهای ضربی مدت مدیدی از رضا روانبخش فرزند آقاجان معروف که خواننده و نوازنده ی خوب آهنگهای ضربی بود استفاده کردم.

با اینکه یک دوره ردیف را با سنتور نزد حبیب سماع حضور و یک دوره هم با سه تار پیش حسین خان هنگ آفرین و با تار نزد معروفی زده بودم حس میکردم آن طوری که باید و شاید به ردیف موسیقی ملی به طور کامل و دقیق مسلط نیستم و لازم است که شخصی را بیابم که در این فن مطلع و دقیق و با حوصله باشد.

این بود که به وسیله ی حاجی آقا محمد ایرانی خدمت میرزا اسمعیل خان قهرمانی که به تصدیق اهل فن از هر کس دقیق تر ردیف مرحوم میرزا عبدالله را به خاطر داشت و تار می نواخت رسیدم و مدت دوازده سال هفته ای دو روز با خواندن او به منزل خود هــر جلسه چند ساعت به نواختن ردیفها و تکمیل نواقص قبلی مشغول می شدم تا اینکه پس از این مدت تا آنجا که اساتید از ردیفها اطلاع و در حفظ داشتند آن را کسب کردم و پس از این مدت طولانی و تکرار و تمرین دیگر ابهامی در ردیفها برای من باقی نماند.

من در سال ۱۳۴۴ شمسی که در دانشکده ی هنرهای زیبای دانشگاه به توصیه ی کارشناسان فنی داخلی و خارجی قسمت موسیقی افتتاح گردید به آن دانشکده برای تدریس موسیقی اصیل ایرانی دعوت شدم و اکنون در حدود چهار سال است که در آن دانشکده به تدریس این رشته ی هنری ادامه میدهم که شاید بدین وسیله موسیقی اصیل ما از دست نرود.

و بسیار خوشوقتم که بین دانشجویان موسیقی جوانانی علاقمند به فراگرفتن موسیقی اصیل ملی یافت میشوند و با علاقه و پشتکار به آموختن آن مشغولند.»

آقای نورعلی برومند که در راه تحصیل موسیقی زحمات بسیار کشیده و عمری در این راه صرف

کرده و اساتید مختلف را با شرایطی که برای او موجود بوده دیده و از تعلیم و تمرین و تکرار با غالب آنها بهره مند شده، یکی از اساتید ممتاز و درجه اول مطلع موسیقی است و در شناسایی ردیفهای موسیقی و ضرب و نواختن ساز های مختلف از جمله سنتور و تار و سه تار استاد است و از حیث جامع بودن در این فن شاید نظیری برای او نتوان یافت.

حاجی سعیدخان هرمزی

او در تاریخ ۱۲۷۷ شمسی در تهران متولد شد. پس از رسیدن به حد رشد، علاقه به موسیقی او را به کلاس میرزاحسینقلی کشاند و چند ماه نزد آن استاد کار کرد.

پس از درگذشت آن هنرمند نامی به کلاس غلامحسین درویش رفت و سه سال در مکتب این استاد به آموختن ردیف و تعلیم تار مشغول شد و از نوازندگان خوب این ساز و شاگردان ممتاز درویش به شمار آمد.

هرمزی پیوسته در راه تکمیل هنر خود پویا بود. مدتی آموخته های خود را با حاجی علی اکبرخان شهنازی تمرین و تکرار کرد و چندی هم پیش درآمدهایی که رکن الدین مختار می ساخت و برای نی داود میفرستاد آنها را از مرتضی نی داود آموخته و با این استاد تمرین و تکرار کرد و در فن خود جامع و ماهر شد.

عشق و علاقه و پشتکار آقای هرمزی به قدری بود که در جوانی نوازندگی او مورد توجه اهل فن و مورد تحسین صاحبان ذوق شد. مضراب پیوسته ی نرم و پنجه ی گرم او علاقمندان بسیار داشت. تار را استادانه و شیرین به سبک استاد خود درویش می نواخت.

آقای هرمزی علاوه بر تار، ویلن نیز می نواخت و در کلاس خود سالها تار و ویلن آموزش میداد. لیکن در اوج قدرت و مهارت در نوازندگی یکباره از نواختن تار دست کشید و از جمع کناره گرفت و به نوازندگی سه تار که به آن نیز علاقمند بود مشغول شد و غالباً این ساز را با برادر بزرگ خود ابوالفتح میرزای هرمزی که از اساتید نوازنده این ساز بود تمرین میکرد. اکنون یکی از چند نوازنده ی استاد و ماهر سه تار به شمار می آید.

احمد عبادی

احمد عبادی که اکنون یکی از نوازندگان مشهور سه تار است کوچکترین فرزند میرزا عبدالله استاد بنام موسیقی و نوازنده ی تار به ویژه سه تار میباشد که به ویژه در مایه دانی و دانستن ردیف و نواختن سه تار در عصر خود همانند نداشته و استاد مسلم این ساز در زمان خود شناخته شده است.

احمد عبادی در هنگام فوت پدر هنوز طفل بود ولی استعداد هنری را از پدر به ارث برده و پس از رسیدن به حد رشد به نواختن سه تار مشغول گردید و تحت توجه خواهران و برادر خود به سرعت پیشرفت نمود، به ویژه از خواهر بزرگ خود مولودخانم روش صحیح و اصیل نوازندگی پدر را فراگرفت و خواهر با محبت و دلسوز او آنچه از هنر پدر و تعلیم او به ارث برده بود به برادر آموخت و وسیله ی انتقال سبک و روش نوازندگی سه تار از پدر به برادر با قریحه و استعداد خود گردید.

آقای احمد عبادی به پیروی از سنت پدر و هنرمندان خاندان خود که علاقه به تربیت شاگرد و بارآوردن هنرمند و اشاعه ی موسیقی ایران داشتند از همت تربیت هنرآموز و رواج این هنر غفلت نکرد.

ارسلان درگاهی

ارسلان در ۱۲۸۱ شمسی در تهران متولد گردید و پس از رسیدن به حد رشد برای فراگرفتن موسیقی که به آن عشق می ورزید به کلاس مشق درویش خان رفت و پس از سالها تعلیم و ممارست از شاگردان ممتاز مکتب آن استاد و از نوازندگان خوب تار شد. در جوانی به شهرت رسید و صفحات او مورد توجه اهل ذوق قرار گرفت. همزمان با تحصیل موسیقی، در مدرسه ی کمال الملک به فراگرفتن هنر نقاشی نیز پرداخت.

ارسلان درگاهی پس از شهرتی که در نوازندگی تار کسب کرد از آن دست کشید و به سه تار که از جوانی به آن عشق می ورزید و برای دل خود می نواخت خویش را سرگرم کرد و در نوازندگی این ساز نیز مهارت یافت و یکی از نوازندگان درجه اول سه تار شد.

به قدری در نوازندگی این ساز شهرت پیدا کرد که هنر نوازندگی او در تار تحت الشعاع سه تار قرار گرفت و اگر صفحات تار او نبود استاد نوازنده ی سه تار شناخته میشد در حالی که ساز اول او تار بود.

درگاهی یکی از چند نوازنده ی ماهر سه تار است که ناخنی قوی و پنجه ای شیرین داشت. سه تار را با مهارت و سلیقه مینواخت و آهنگِ سازِ او شيفتگان فراوان دارد.

ابوالحسن افشار (مشیر معظم)

فرزند میرزا عبدالله خان مشیر معظم شیرازی است. پدرش تار می نواخت و از شاگردان ملاحسین شیرازی و درویش خان بود. ابوالحسن از طفولیت به موسیقی و نوازندگی عشق فراوان پیدا کرده بود.

از سیزده سالگی زدن تار را نزد پدر شروع کرد و در جوانی از نوازندگان خوب تار شد. ارگ و پیانو و ویلن هم می نواخت. بعد به نواختن سه تار مشغول شد و از نواختن دیگر سازها دست کشید و یکی از بهترین نوازندگان سه تار به شمار آمد.

کریم تاجبخش

از شاگردان غلامحسین درویش بود و سه تار را شیرین و نیکو می نواخت. از شاگردان او محمود سلیمی استاد نوازنده سه تار است.

محمود سلیمی

سلیمی نواختن سه تار را نزد غلامحسین درویش شروع کرد و مدتی نزد آن استاد کار کرد و چندی هم این ساز را با مرحوم کریم تاجبخش تمرین نمود.

سلیمی ناخنی پیوسته و مضرابی نرم و پنجه ای شیرین داشت و یکی از نوازندگان خوب سه تار به شمار می آید.

عبدالله دادور (قوام السلطان)

دادور که شیفته ی موسیقی و آموختن این فن بود با موافقت پدر ضمن تحصیل در سن ۱۷ سالگی نواختن سه تار را نزد غلامحسین درویش شروع کرد و دوره ی ردیف را پیش آن استاد نواخت و برای فراگرفتن آهنگهای ضربی هم مدتی با حاجی خان استاد ضرب کار کرد و با پیانویی که داشت گاهی خود را با نواختن آن سرگرم میکرد.

دادور که علاقه ی فراوانی به نواختن سه تار داشت مدتی هم نزد منتظم الحکماء به تکمیل هنر خود پرداخت.

میرزا علی خان شاهین

از شاگردان غلامحسین درویش و مدرسه ی کلنل وزیری، و از نوازندگان خوب سه تار است.

نقل از میرزا علی خان: « من از طفولیت گوشم به موسیقی آشنا شده و به نواختن تار علاقه پیدا کردم. پدرم برای من تار کوچکی خرید و با آن سرگرم بودم.

پدرم در سال ۱۲۸۵ شمسی که من هفت ساله بودم در گذشت و مادرم برای رفع ناراحتی و اشتغال من شخصی را که به محمود خان لیلی معروف بود و تار و سه تار میزد و هنرمندی وارسته و آزاده بوده برای تعلیم تار به منزل آورد و من نزد او مدتی به نواختن تار مشغول شدم و تا سن ۱۸ سالگی در منزل تار میزدم.

یکی از بستگان ما چون علاقه ی مرا به نوازندگی دید مرا همراه خود به منزل غلامحسین درویش دوست خود برد. درویش مشغول گلکاری بود.

به او گفت شاگردی برایت آورده ام که میخواهم به او محبت داشته باشی و با او بیشتر کار کنی. درویش گفت آنچه سایرین میدهند باید دو برابرش را بدهد گفت ندارد درویش گفت چون ندارد و به زحمت میدهد قدرش را میداند و نتیجه ی زحمت مرا می فهمد و بیشتر و با علاقه کار میکند.

قرار شد ماهی شش تومان بپردازم و از این تاریخ تعلیم تار را پیش درویش شروع کردم و چون درویش به واسطه ی کهولت از نواختن تار خسته میشد و با سه تار تعلیم میداد و من با تار تکرار میکردم و می آموختم، علاوه بر تار به تدریج به نواختن سه تار هم علاقه پیدا کردم و مدت ده سال تا روزی که درویش درگذشت نزد او تار و در اواخر سه تار زدم و یک دوره را پیش او کار کردم.

در سال ۱۳۰۲ شمسی کلنل وزیری مدرسه موسیقی تأسیس کرد. جمعی از هنرمندان مانند موسی معروفی و ابوالحسن صبا هم نام نویسی کردند و من هم در آن زمان با آنها وارد مدرسه شدم و پنهانی از درویش به خواندن نت و نواختن تار در مدرسه مشغول گردیدم و ردیفی را که نزد درویش زده بودم و میزدم به خط موسیقی مینوشتم و تا آخر دوره ی اول که مدرسه ی موسیقی دائر بود من در آن مدرسه کار کردم و گاهی در کنسرت های مدرسه شرکت می نمودم.

امری که باعث شد من به سه تار زیاد علاقه پیدا کردم این بود که درویش سه تار را در حد اعلی مینواخت و به نغمات و الحان روح میبخشید و محمودخان لیلی نیز این ساز را شیرین و استادانه میزد و مرا تحت تأثیر میگرفت.»

قاسم میکده

فرزند سلیمان خان میکده آزادیخواه معروف بود. میکده پیانو و سه تار می نواخت و به قدری به موسیقی علاقمند بود که اوقات فراغت او بیشتر به نوازندگی پیانو و سه تار میگذشت.

دکتر داریوش صفوت

در سال ۱۳۰۷ شمسی در تهران در خاندانی متدین و اهل هنر متولد گردید و پرورش یافت.

دکتر صفوت تحصیلات هنری خود را ابتدا نزد پدر خویش آقای علی اصغر صفوت که به نوازندگی سه تار و کمانچه و ویلن آشنایی داشت شروع کرد و اساتید زمان چون به خانه ی پدری او آمد و رفت داشتند داریوش نیز مانند پدر از کوچکی به نوای ساز آشنا و فریفته ی این هنر شد و از اوان طفولیت نزد پدر به نواختن سه تار پرداخت و سپس به نوازندگی سنتور توجه کرد و در سال ۱۳۲۳ مدت چند ماه از حبیب سماعی استاد به نام سنتور استفاده کرد.

از سال ۱۳۲۶ شمسی تا هنگام درگذشت استاد ابوالحسن صبا در کلاس هنری این استاد به نواختن سنتور پرداخت و از راهنمایی استاد در نوازندگی این ساز بهره ی فراوان برد. ضمناً به نوازندگی سه تار که ساز اول او بود نیز ادامه داد.

دکتر صفوت چون پیوسته در راه تحقیق موسیقی ملی و تکمیل هنر خود بود از سال ۱۳۳۴ به آموختن ردیف ساز مرحوم میرزا عبدالله نزد آقایان نورعلی برومند و حاجی آقا محمد ایرانی مشغول گردید.

در سال ۱۳۳۹ شمسی از طرف وزارت فرهنگ و هنر برای تحقیق در رشته ی موزیکولوژی و تدریس موسیقی ایرانی به انستیتو تکنولوژی دانشگاه سوربن (مرکز مطالعات موسیقی شرقی) اعزام گردید.

در مدت اقامت پنج ساله ی خود در پاریس ضمن تحقیق در رشته ی موزيکولوژی و تدریس موسیقی ایرانی به تکمیل تحصیلات خود در رشته حقوق نیز ادامه داد و به اخذ درجه دکترای حقوق بین المللی موفق گردید.

در ضمن برای شناساندن موسیقی ایرانی به اروپاییان کنسرتهایی ترتیب داد و سخنرانی هایی کرد که رسانه های اروپا آنها را درج و مورد بحث قرار دادند، این اقدام در معرفی و شناساندن موسیقی ملی ایران به اروپا مؤثر بود و در ترویج موسیقی ملی ایران بسیار مفید بود.

از خدمات مفید دیگر صفوت در راه شناساندن موسیقی ایران به اروپاییان این بود که در مدت اقامت خود در فرانسه به دستیاری یکی از فرانسویانِ شیفته به فرهنگ و هنر ایران کتابی در موضوع موسیقی ملی و موسیقیدانان ایران به زبان فرانسه به رشته ی تحریر درآورد.

سال ۱۳۴۴ پس از مراجعت به ایران علاوه بر اشتغال در وزارت دارائی، در دانشگاه تهران نیز به تدریس موسیقی ملی مشغول شد.

حسینعلی دفتری

فرزند مرحوم سالار نصرت و نوه ی وزیر دفتر در سال ۱۲۹۱ شمسی در تهران متولد شد. تحصیلات متوسطه خود را در مدرسه دارالفنون به اتمام رسانید و تحصیلات هنری خود را از سن دوازده سالگی شروع کرد.

حسینعلی دو سال نزد رامشگر ویولن کار کرد و یک سال نیز تحت تعلیم و راهنمایی رکن الدین مختار به سر برد. مدت سه سال از کلاس تعلیم حسین یاحقی استفاده نمود و سپس به شاگردان کلاس ابوالحسن صبا پیوست و در مکتب او به فراگرفتن خط موسیقی (نت) و نوازندگی ویلن پرداخت و در نواختن این ساز پیشرفت کافی کرد.

دفتری زمانی که نزد صبا ویلن می نواخت به نوازندگی سه تار توجه کرد و مدت دو سال نزد این استاد به نوازندگی این ساز مشغول شد. حسینعلی دفتری که از نوازندگان خوب سه تار است و با اساتید مختلف کار کرده و چند دوره ردیف را نزد اساتید خود نواخت.

ابراهیمی

در مدرسه ی موسیقی هنر آموخت و تعلیم سه تار را از نصرالله زرین پنجه گرفت. مضرابی تند و پنجه ای سریع داشت.

 

منبع: نوشته ی حسن مشحون – فصلنامه موسیقی ماهور شماره ی 30