معرفی تکنیک اصفهان در نوازندگی اصفهان

نی را کهن ترین ساز در جهان شناخته اند و امروزه در موسیقی ملی اغلب کشورها به عنوان یکی از سازهای اصلی نواخته می شود. قدمت استفاده از این ساز در تاریخ سرخپوستان کوه نشین آمریکای جنوبی، ده هزار سال برآورد شده است.

بر اساس مدارک موجود، در مصر باستان، از پنج هزار سال قبل ساز نی را میشناخته اند و اعتقاد به تأثیرات جادویی آن در روح انسان چنان قوی بوده است که آن را در کنار اجساد به خاك می سپرده اند.

در هندوستان، ضمن اینکه نی دمساز چوپانان جوان دشستانهای این کشور است، گفته میشود که خدایان نوازنده ی این ساز بوده اند.

سیاهپوستان جنگلهای آفریقا، برای ایجاد ارتباط با ارواح و نیایش بارش باران و بهبود حال بیماران این ساز را به کار میگیرند و با بینی خود در آن می دمند، زیرا اعتقاد دارند که بازدم خارج شده از بینی دارای روح و احساس است و در انسان قدرت روحی ایجاد می کند. در مراسم سماع و رقص درویشان، برای تمرکز و نزديك شدن به مبدأ، از نوای نی بهره مند می شوند.

در گینه ی جدید حتی اعتقاد بر این است که ارواح در نی زندگی میکنند. سابقه ی تاریخی نی در موسیقی ایرانی و تأثیر آن در ادبیات فارسی، همچنین اهمیت نائی و نقش شخصیتی او در بین طبقات اجتماعی ـ فرهنگی جامعه ی ایران باستان، در خور بررسی جداگانه ای است.

ذکر این مقدمه به این منظور است که یادآوری شود نوای نی، همزمان با تاریخ بشر در جوامع مختلف وجود داشته و در همه جا، در يك وجه مشترك بوده است:

اعتقاد به سحر و جادو و تأثیرات روحی ـ روانی صدای این ساز در انسان و خلاصه اینکه، در این کره خاکی، هر کس که از ظن خود یار و دمساز نی شده، در کشف اسرار درونی آن قاصر مانده است.

مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی دنیا در پی کشف این گونه اسرار بوده و هستند. از جمله در در بخش اكوستيك سازها در دانشگاه پاریس تحقیقات جالبی درباره انواع سازهای بادی از جمله نی و نی ایرانی انجام گرفته است که در شناخت خصوصیات فیزیکی – اکوستیکی این ساز اهمیت چشمگیری دارد.

نکته جالب توجهی که در این تحقیقات در مورد نی ایرانی منتشر شده، این است که نی با نحوه تولید صدا در داخل دهان (به طوری که در زیر تشریح خواهد شد) در بین سازهای هم خانواده خود یعنی سازهای بدون زبانه، دارای غنی ترین صوت است و تعداد هارمونی های آن درحد ابوُا است که این ساز خود در بین سازهای غربی در طول زمان به تدریج به درجه تکامل رسیده و صدایی بسیار دلنشین و لطیف دارد.

ساختمان نی

ظاهراً ساختمان نی بسیار ساده است و در کشورهای مختلف با نامهای گوناگون به اشکال متفاوتی از جنس نی یا خیزران ساخته میشود.

ساختمان این ساز، به دو قسمت اصلی تقسیم شده است، قسمت اول «مولّد صدا» است که در حقیقت صدای ساز در این محل ساخته و پرداخته می شود و به وسیله حرکت امواج صوتی به قسمت دوم که «لوله رزن» نی نام دارد انتقال می یابد.

این لوله دارای سوراخهای متعددی است که با باز و بسته کردن آنها، در واقع طول لوله کم و زیاد می شود و اصوات مختلفی از آن به گوش میرسد.

مولد صدا در نی

تولید صدا در سازهای بادی به دو گونه است: ۱- با ایجاد ارتعاش در يك شئ. ۲- با شکستن استوانه ای از هوا در برخورد با تیغه یا لبه ای تیز. نمونه های نوع اول را میتوان در قره نی، سرنا و ساکسیفون مشاهده کرد که زبانه ای از جنس نی در آنها مرتعش می شود.

در ترمپت و ترمبون نیز تولید صدا به وسیله ارتعاش لبهای نوازنده انجام میشود. نمونه های نوع دوم شامل انواع نی لبکها است که هوا در مسیری هرمی شکل وارد ساز میگردد و بر اثر برخورد با تیغه ای که در مسیرش هست، صدا تولید میشود.

نی نیز جزو همین دسته از سازهای بادی است.

متداول ترین نحوه تولید صدا در نی چنین است که لبه تیز سرنی بر روی دو لب نوازنده قرار می گیرد و در اثر برخورد هوای متمرکز شده از لبها به سرنی، صدا تولید می شود. نمونه های این تكنیك در موسیقی اغلب مناطق از جمله کشورهای عربی ترکیه و هند دیده میشود.

در ایران نیز اين تكنيك رايج بوده و هست. در نی ژاپنی و چینی، نی زیر لب زیرین قرار میگیرد و دمیدن در آن به وسیله لبها در حالتی همانند دمیدن در فلوت انجام می شود.

ترکمن ها و روستاییان برخی از کشورهای اروپای شرقی، گاه نی را به دهان وارد میکنند و آن را روی لثه ها قرار میدهند.

در فیلیپین و بعضی از نواحی آفریقا نی را زیر بینی خود قرار میدهند و در آن می دمند. در تمام موارد یاد شده صدا در خارج از دهان نوازنده تولید می شود، اما تولید صدا به شیوه ای خاص در نی ایرانی (مانند شکل زیر)، به این ترتیب است که قسمتی از مولد صدا در داخل دهان قرار میگیرد و هوا به وسیله زبان به سرنی هدایت میشود و در حقیقت صدا در پشت ردیف دندانهای بالا تولید می گردد.

در این حالت، حجم داخل دهان به قسمت مولد صدای ساز افزوده می شود. با استفاده از این تكنیك، میتوان با تغییر شکل و اندازه حجم داخل دهان، رنگ اصوات را تغییر داد و یا بدون حرکت انگشتان، فرکانسهای تولید شده روي يك نت را، بسیار بیشتر از زمانی که نی خارج از دهان قرار میگیرد، تغییر داد.

تولید صدای نی با این روش هر چند دارای دشواری های اجرایی است ولی ویژگی کیفیت و لطافت اصوات در فرکانسهای بالا و صدادهی ساز، همچنین امکان جمله در اصوات هم آوا از سایر تكنيك ها متمایز ساخته است.

قدمت کاربرد این تكنیك در ایران، به كمك تصاویر مینیاتورهای ایرانی (موجود در موزه های دنیا)، تا دوره صفویه در شهر اصفهان ردیابی شده است. نشانه های نت نی نوازان هنوز در این شهر دیده می شود و به گواهی مدارک مستند، چهار نسل اخیر اساتید موسیقی نوازندگان نی، از شهر هنرپرور اصفهان برخاسته اند.

با توجه به سوابق تاریخی و مطالب یادشده، نگارنده برای معرفی این تكنيك ناشناخته، عنوان «تكنيك اصفهان» را پیشنهاد کرده و در موارد لازم به کار برده است. طرح حالت صورت، که نشانگر تكنيك اصفهان است، موقعیت نی را در دهان نسبت به دندانها و زبان، نشان میدهد.

تجربیاتی در زمینه تکامل ساختار نی

طی مطالعات و تجربیات خود در زمینه آموزش ردیف و نوازندگی، همواره در نظر داشته ام که برای رفع نقایص ساختاری این ساز چاره ای بیندیشم.

حاصل کار، امکانات جدیدی است در نوازندگی نی که تأثیر به کارگیری آنها در اجرای موسیقی، اهمیت ویژه ای دارد:

۱- چنانکه در شکل زیر دیده می شود، گستره صوتی نی دو اکتاو و نیم است. با توجه به این نکته که در قسمت (A) نت si و ربع پرده و نیم پرده ی آن در صدای اول وجود ندارد، هرگاه که بخواهیم، از راه کم و زیاد کردن فشار نفس و تغییر حجم داخل دهان به كمك زبان و لبها، میتوانیم این نت را، با استفاده از نتهای می و ر، فقط بطور اشاره اجرا کنیم؛ زیرا ایست کامل روی آنها میسر نیست.

در نی های عربی و ترکی، سوراخ مربوط به نت la♮ را کمی بالاتر و نزدیکتر به si♭ انتخاب میکنند و با فشار نفس و گرفتن قسمتی از این سوراخ، نتهای لازم را تولید می نمایند. این چاره، با توجه به تحریرها و تکیه های مخصوص موسیقی ایرانی، توصیه مناسبی نیست.

برای رفع این کمبود، نی هایی را بر می گزینیم که در قسمت انتهایی، یک بند از بقیه بلندتر و ۳ سوراخ بیشتر دارند.

سوراخ اول، در نی های کوتاه با انگشت كوچك، در نی های بلند با کلیدی که از جنس شاخ ساخته شده، پوشیده میشود و دو سوراخ دیگر به كمك دو لوله که یکی داخل دیگری در سه حالت قرار گیرد، باز و بسته می شوند.

اینك میتوان هر يك از سه نت مذکور را متناسب با قطعه موسیقی مورد نظر به صدا در آورد.

۲- در پشت بیشتر نی ها يك سوراخ وجود دارد که به انتخاب سازنده و نوازنده نی، یکی از دو صدای  laو la|> را تولید میکند، با به دست آوردن امکان حرکت از صدای اول به دوم و بر عکس، داشتن هر دو نت مذکور به نوازنده کمک میکند تا بتواند این اتصال را صحیح تر و راحت تر انجام دهد.

موقعیت و زاویه شست دست دوم در پشت نی، چنان است که میتواند دو سوراخ کنار هم را بپوشاند از اینرو در پشت و در امتداد طول نی دو سوراخ اضافه کرده ام که نت های مشخص شده در قسمت (A) جدول را به گوش میرسانند.

٣- مهمترین و ظریف ترین قسمت نی، مولد صدا، یا سرنی است که به تدریج در تماس با دندانها و رطوبت دهان نوازنده، فرسوده میشود و کارایی اش کاهش می یابد.

این قسمت از ساز با لوله ای از جنس فلز پوشانده میشود که علاوه بر محافظت سرنی از فرسایش و پوسیدگی، با جابه جایی آن، طول ساز را کم و زیاد کرده و تا حدى كوك را تغییر میدهد.

به جای فلز، لوله ای از جنس شاخ قوچ تهیه کرده ام تا دندانها در تماس با آن، راحت تر باشند. شاخ قوچ صدای نی را گرم و بخته میکند و تیزی و سردی صدای فلز گوش را نمی آزارد.

منبع: مقاله نی تکنیک اصفهان، نوشته ی حسین عمومی ـ کتاب ماهور، مجموعه مقالات موسیقی جلد ٣