تار آذربایجانی – تفاوت ها و شباهت های آن با تار ایرانی

تار آذربایجانی - تفاوت ها و شباهت آن با تار ایرانی
  • تاریخ ایجاد: 24 تیر 1403

بخش عمده ی رپرتوار موسیقی آذربایجان شرقی را نوعی موسیقی تشکیل میدهد که مُقامات (موغامات) نامیده می شود. مقامات مجموعه ای منظم و نسبتا مدون از نغمه ها، گوشه ها و مقام های مختلف است.

نظام مقامات در موسیقی آذربایجان بسیار شبیه به ردیف دستگاهی موسیقی ایران است و این دو، دارای ریشه ی واحدی هستند. به عبارت دقیق تر، مقامات آذربایجان، روایت آذربایجانی از ردیف دستگاهی موسیقی ایران است. احتمالاً مراحل شکل گیری ردیف دستگاهی، شامل نظام مُقامات نیز می شود.

مقامات آذربایجانی و ردیف دستگاهی موسیقی ایران، اگرچه از یک ریشه هستند، از نظر فرم و محتوا تا حدودی اختلاف دارند. این اختلاف در قدیم کمتر بوده و به مرور ایام بیشتر شده است. مبانی نظری مقامات آذربایجانی توسط عُزیر حاجی بیگف در کتاب مبانی موسیقی مردمی آذربایجان مدون شده است.

اگر به ساز تار علاقه مند هستید از صفحه آموزش تار دیدن کنید.

تاریخچه تار آذربایجانی

تار آذربایجانی مهم ترین ساز در اجرای مُقامات آذربایجان است. بر اساس اطلاعات به دست آمده و اسناد مکتوب، این ساز حاصل تغییراتی است که روی تار پنج سیمِ فارسی ایجاد شده است.

از آنجا که در سده های گذشته جمهوری های آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، تاجیکستان ،ترکمنستان، ازبکستان و نخجوان در قلمرو سیاسی ایران قرار داشته اند، وجود سازهای مشترک در این قلمرو وسیع امری طبیعی است.

سندها و تصویرهای به دست آمده حاکی از آن اند که تار ایرانی حداقل در قرن هجدهم میلادی در ارمنستان، قفقاز، آذربایجان، تاجیکستان و ایران کنونی رایج بوده است.

تکامل تار آذربایجانی

در قرن هجدهم میلادی نوازنده و موسیقی دانی به نام میرزا صادق اسداوغلو (صادق جان) در شهر شوشا، تار آذربایجانی را با ایجاد تغییرات زیر بر روی تار ایرانی به وجود آورد:

  • افزایش تعداد وترها – این افزایش مربوط به وترهای فرعی (واخوان ها) است.
  • کم کردن حجم کاسه ی طنینی
  • تغییر شکل کاسه ی طنینی
  • تغییر دستان بندی
  • تغییر کوک
  • تغییر شکل دسته
  • تغییر شکل لانه ی کوک (جعبه ی گوشی ها)، سرپنجه
  • تغییر شکل خرک
  • تغییر شکل سیم گیر
  • تغییر شکل شیطانک
  • تغییر نحوه اتصال دسته به کاسه
  • تغییر شیوه ی به دست گرفتن تار
  • تغییر شیوه نواختن مضراب
  • تغییر شکل مضراب
  • تغییر شیوه کلی نوازندگی

 

حاصل این تغییرات، سازی است که امروزه به نام تار آذربایجانی معروف است. از آنجا که این ساز مراحل تکامل خود را در قفقاز گذرانده است و به طور کلی در تمام این منطقه نیز رواج دارد، گاه به آن تار قفقازی نیز گفته میشود.

این ساز پس از تغییرات مذکور دارای هجده سیم شد؛ اما فشار زیاد سیم ها به خرک و پوست، مشکلات کوک و… سبب شدند که به تار یازده سیم تبدیل شود. تار آذربایجانی با تغییرات جدید، ویژگی های تازه ای نیز یافت:

  • وزن کلی ساز کم شد و این امکان را به نوازنده داد تا بتواند آن را به راحتی در بغل بگیرد و روی سینه خود قرار دهد.
  • صدای آن با توجه به وجود وترهای فرعی (واخوان ها) افزایش یافت.
  • ترتیب دستان ها با فواصل مورد نیاز در مُقامات آذربایجانی تطابق یافت.
  • تغییر شکل کاسه ی طنینی، قرار گرفتن ساز را در بغل نوازنده آسان تر کرد..

ویژگی های ظاهری و ساختاری 

تار آذربایجانی از خانواده سازهای زهی مضرابی است. کاسه طنینی این ساز مانند تار فارسی از دو قسمت کاسه بزرگ (بویوک چاناق) و نقاره یا کاسه کوچک (کیچیک چاناق) تشکیل می شود که برای سهولت در بیان قسمت اول را کاسه و قسمت دوم را نقاره می نامیم.

کاسه یک تکه است و در مقایسه با تار فارسی، کوچکتر و کم حجم تر است. پشت کاسه بر خلاف تار فارسی، نسبتاً صاف و تخت است. حجم کمتر کاسه و تخت بودن پشت آن، این امکان را به نوازنده می دهد تا آن را به راحتی روی سینه خود قرار دهد.

دهانه کاسه و نقاره در مقایسه با تار فارسی بازتر است و به همین دلیل،  سطح پوستی که روی کاسه و نقاره کشیده می شود، بیش تر است. شکل دهانه کاسه بی شباهت به تار فارسی نیست اما دهانه نقاره تقریباً گرد است و در مجموع کاسه تار آذربایجانی از تار فارسی کشیده تر است.

تار آذربایجانی اندازه استانداردی ندارد و اغلب در گوشی یک اندازه کلی کوچک برای کودکان و یک اندازه کلی بزرگ ساخته میشود و هر نوازنده ای با توجه به وضعیت جسمانی خود تار مورد نظرش را انتخاب میکند.

تفاوت تار ایرانی و تار آذربایجانی

دسته

دسته تار آذربایجانی در زایده ی کوتاهی که از نقاره خارج شده است، فرو می رود. این نحوه ی اتصال را در اصطلاح نجاری، کام و زبانه می گویند. این ویژگی به استحکام دسته، هنگام کشش زیاد وترها، کمک میکند.

دسته ی این ساز در مقایسه با تار فارسی کوتاه تر و پهن تر است. پشت دسته هرمی شکل است (سطح دسته قاعده ی هرم و پشت دسته اضلاع دیگر هرم است) و روی آن ۲۲ تا ۲۴ دستان در فواصل معین بسته شده است.

 

گوشی تار آذربایجانی

روی سرپنجه، نُه عدد گوشی وجود دارد (شش گوشی بزرگ و سه گوشی کوچک). از آنجا که تار آذربایجانی معمولاً یازده وتر دارد، بنابراین یازده وتر میبایست به نه گوشی متصل گردند. در تار آذربایجانی، چهار وتر به سیم های زنگ (جینگنه) معروف است.

 

خرک

خرک تار آذربایجانی در نقطه معینی روی پوست کاسه بزرگ قرار می گیرد و از خرک تار فارسی بزرگتر و پهن تر است. پهنای بیشتر خرک به این دلیل است که یازده وتر از روی آن عبور میکند. سطح خرک صاف و فاقد برآمدگی است و سه پایه دارد. به علت فشار زیاد ناشی از کشش یازده وتر و برای جلوگیری از حرکت خرک و میل آن به سمت دسته، خرک با دو رشته بند که بند خرک نامیده میشوند، به سیم گیر تار متصل میشود. روی بدنه خرک و در بالای پایه های جانبی آن، دو سوراخ برای اتصال دو بند خرک به خرک وجود دارد.

آموزش تار

شیطانک

تار آذربایجانی چهار شیطانک دارد: یکی شیطانک اصلی که در محل اتصال دسته به سرپنجه قرار دارد و از روی آن شش وتر اصلی تار عبور میکنند، دوم شیطانک فرعی است که سیم باس از روی آن می گذرد و به شیطانک اصلی متصل است و در واقع زایده ای از شیطانک اصلی محسوب میشود.

این زایده در قسمت بالایی شیطانک اصلی قرار دارد و ارتفاع آن باعث میشود که سیم باس در سطحی بالاتر از سایر و ترها قرار گیرد. دو شیطانک فرعی دیگر، سیم های زنگ و زایده هایی فلزی هستند که یکی از آنها در حد فاصل دستان های دهم و یازدهم و دیگری در حد فاصل دستان های شانزدهم و هفدهم (به ترتیب نزدیک دستان «سُل» وسط دسته و دستان «دو» پایین دسته) در روی دسته قرار گرفته اند. ارتفاع و محل این دو شیطانک باعث میشود که سیم های چهارگانه زنگ (هر دو سیم زنگ از روی یک شیطانک عبور میکند) در سطحی بالاتر و جدا از سیم های اصلی قرار گیرند.

 

سیم گیر

سیم گیر تار آذربایجانی از تار فارسی بزرگ تر و پهن تر است و روی آن معمولا ده شیار برای نگهداری و اتصال وترها و بند خرک وجود دارد.

 

مضراب

مضراب قطعه ای از جنس شاخ گاومیش یا مواد مصنوعی است و طول آن در حدود 5/2 سانتی متر است. در انتهای مضراب چند شیار سطحی برای جلوگیری از لغزش آن در دست نوازنده ایجاد می شود. مضراب تار آذربایجانی بر خلاف مضراب تار فارسی، فاقد موم است.

 

موارد و نوع استفاده ی تار آذربایجانی

تار آذربایجانی مهمترین و اصلی ترین ساز در اجرای مُقامات و دستگاه ها در موسیقی آذربایجان است. این ساز هم در همراهی آواز، هم به صورت تکنوازی و هم همراه با سازهای دیگر مورد استفاده قرار میگیرد.

رپرتوار تار آذربایجانی بسیار گسترده است و طیف وسیعی را از جمله مقامات و دستگاه ها، آثار ساخته شده برای تار تنها، آثاری برای تار به همراهی پیانو، گروه های متشکل از تعداد قابل توجهی تار، گروه های کوچک موسیقی متشکل از سازهای ملی آذربایجان، گروه های کوچک موسیقی متشکل از سازهای ملی آذربایجان و سازهای غربی و حضور تار در ارکسترهای سمفونیک، اپرا و باله را شامل میشود.

 

منبع: دایرة المعارف سازهای ایران – نوشته ی محمدرضا درویشی – مؤسسه ی فرهنگی هنری ماهور

 

پرسش و پاسخ 0

بحث درباره این مقاله را شما آغاز کنید!

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

سه + هجده =

آخرین مقالات