آموزش باغلاما یا دیوان

باغلاما در اصل ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی است و در میان مردم ترک زبان و کرد زبان ترکیه و شمال عراق رایج است. در چند دهه گذشته باغلاما و سازهای هم خانواده آن بیش تر توسط مهاجران کرد عراقی در آذربایجان غربی و کردستان ایران نیز رواج یافته است. و امروزه در آموزشگاه موسیقی چکاد آموزش داده میشود.

   گمان می رود که باغلاما و سازهای هم خانواده آن محصول تغییر و تحولاتی است که روی قوپوز صورت گرفته است. قوپوز، ساز مورد استفاده اوزان های قرن های گذشته – اجداد عاشیق ها و بخشی های ترک نژاد – بوده است. باغلاما و سازهای هم خانواده آن نقش مهمی را در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده اند.

همانطور که ذکر شد، سازهای خانواده باغلاما محصول تغییر و تحولاتی است که روی قوپوز صورت گرفته است. بنا به برخی از روایت ها قوپوز را دده قور قود بزرگ ترین خنیاگر و پیر همه اوزان ها ساخته است. این ساز در واقع نماد ولایت و جد بزرگ ایل بوده و به عنوان قدرت دهنده ایل باعث اتحاد و برابری میان مردمان می شده، روح های خبیث را از میان ایل می رانده و فراخواننده روح های خوب و پاک بوده است. از این ساز به عنوان وسیله خبررسانی و برای درمان بیماران نیز استفاده می کردند.

قوپوز عموماً به گروهی از سازهای زهی اطلق می شده است که بیش از یک وتر داشته اند.

واژه باغلاما می تواند به مفهوم پرده بستن (دستان بستن) بر روی قوپوز و سازهای هم خانواده آن و نیز بستن و سوار کردن صفحه ساز بر روی کاسه طنینی باشد. در زبان ترکی باغلاما ازمصدر باغلاماق به معنی بستن است.

امروز با افزایش وترها و دستان ها این ساز تکامل یافته و به قابلیت های اجرایی آن افزوده شده است. مبادلات فرهنگی میان قوم های مختلف نیز سبب شده است تا این ساز در میان بسیاری از قوم ها رایج شود و نام های مختلفی به خود بگیرد. با توجه به منابع کتبی مختلف، واژه قوپوز با تغییراتی به کاوور، کؤؤور، و سپس به چؤگور تبدیل شده است.

چؤگور سازی است با 9 وتر که از باغلامای متوسط، کوچک تر است. بنابراین برای این خانواده از سازها واژه باغلاما یک اسم عام محسوب می شود. امروزه در آناتولی ناحیه ای پیدا نمی شود که نواختن باغلاما در آن رایج نباشد؛ زیرا باغلاما از جمله سازهایی است که به صورت انفردای نیز مورد استفاده قرار می گیرد، قابل حمل و نقل است، اندرونی است و در فضای باز کم تر استفاده می شود و نیز وسیله مناسبی برای بداهه نوازی و انتقال احساسات گوناگون است. و تمام این ویژگی ها مورد احتیاج موسیقی خلق است (موسیقی خلق، نوعی از موسیقی ترکی است که در دسته بندی انواع موسیقی، جایگاه خاص  و مهمی دارد).

سازهای این خانواده با دستان بندی های مختلف (9، 12، 17 و 24 دستان) دیده می شوندکه هر کدام ویژگی و کاربرد خاص خود را دارند. در تعداد وترها نیز تغییراتی داده شده و اغلب 7 عدد هستند و در 3 ردیف قرار گرفته اند. با افزوده شدن سیر ماتئل (به تعبیری، نوعی و اخوان) به ردیف های پایینی و بالایی وترها، تغییرات یاد شده وارد مرحله تازه ای شده است. نیاز به جوابدهی بیشتر نیز سبب شده است تا باغلامایی به نام تنبورا به اندازه باغلامای متوسط مورد استفاده قرار گیرد. با ورود تنبورا به موسیقی ترکی توسط عثمان پهلوان، فصل جدیدی در حضور انواع باغلاما در این موسیقی به وجود آمده است. افزایش وترها و دستان ها نیز باعث شد ازگی ها (مقام ها)ی مختلف را بتوان بدون تغییر کوک انتقال داد و از مبناهای مختلف اجرا کرد.

   با توجه به هدف و کاربردهای انواع باغلاما، در شیوه ساخت آن نیز تغییراتی داده شده و ساختن باغلاما به شکل یک حرفه و صنعت مستقل درآمده است.

   اندازه ها و انواع مختلف باغلاما بستگی به موارد استفاده از آن دارد. کوچک ترین باغلاما، جورا است که در انواع مختلف با دو یا سه وتر دیده می شود. نوع دو وتری میتواند به صورت دو ردیف دوتایی (2-2) و نوع سه وتری به صورت سه ردیف منفرد (1-1-1) یا سه ردیف دو تایی (2-2-2) باشد. به جورایی که بدون مضراب و با انگشتان دست نواخته می شود، جورای انگشتی می گویند. جورایی نیز که دو وتر (1-1) دارد به روش شِلپِه، یعنی نواختن بدون مضراب، نواخته می شود. به این سازها علاوه بر جورا، ددِه سازی، روزبا، ایریزوا و باغلاما نیز می گویند. در این خانواده، سازهایی که سه ردیف وتر دارند با مضراب نواخته می شوند. به طور کلی جورا تداعی کننده سازهایی است که صدای زیر دارند. به نوع بزرگتر جورا، ساز یا باغلاما می گویند. این ساز اگرچه با چگور تفاوت دارد، گاه چگور نیز نامیده می شود. یک اندازه بزرگ تر از نوع متوسط را تنبورا یا تنبورا باغلاما یا فقط باغلاما می نامند. بزرگ ترین اندازه در این خانواده، ساز دیوانی (دیوان ساز) نامیده می شود که در قونیه همراه با نوع 12 وتری، انواع 6 و 7 وتری آن نیز رواج دارد. این ساز را چون در مجلس دیوان حکومتی می نواختند، ساز دیوانی می نامند و نام دیگر آن، ساز میدانی، کنایه از میدانگاه دیوان حکومتی است.

   انواع باغلاما نیز اندازه های بزرگ و کوچک دارند. به سازهایی که اندازه آن ها بین ساز دیوانی و تنبور است، دیوان اوفاغی یعنی دیوان کوچک و گاه پیچ سازی نیز گفته می شود.

 باغلاما از مهم ترین و متداول ترین سازهای رایج در ترکیه است و نقش مهمی در انتقال بخشی از فرهنگ موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده است. سازهای خانواده باغلاما رپرتوار گسترده ای دارند که مقام های رایج در موسیقی خلق ترکیه، موسیقی کردی ترکیه، موسیقی شمال عراق (که غالباً کردی است) و بسیاری از مقام های رایج در برخی از نقاط مرزی ایران با ترکیه و شمال عراق را شامل می شود. سازهای خانواده باغلاما از جمله سازهایی هستند که طی سالیان دراز مورد توجه موسیقی دانان و پژوهشگران و سازندگان ساز بوده اند. در این دوران نسبتاً طولانی، تکنیک های اجرایی، شیوه استفاده و ساختن این سازها تکامل چشمگیری یافته است.

باغلاما جزء سازهای ایرانی است، اگر تمایل به یادگیری سازهای غربی به مانند آموزش ویلن دارید کلیک کنید.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سازهای خانواده باغلاما

کاسه طنینی

کاسه طنینی معمولاً به صورت یکپارچه یا ترکه ای از چوب های مختلفی مانند چوب درخت پروانه (kelebek)، درخت عرعر (سرو کوهی) و درخت ماعون (ماهون) ساخته می شود. گاه سازهایی ساخته می شود که کاسه آن ها به صورت بیضی در آمده و عمق کاسه نیز بیش تر شده است. سازنده ای نیز با چسباندن پوست تخم مرغ به داخل کاسه به منظور افزایش صدادهنگی آن، دست به تجربه زده است.

صفحه (درپوش)

صفحه معمولا از چوب نوعی کاج لادین (صنوبر) بدون روغن ساخته می شود و در واقع از سه قسمت (سه قطعه) تشکیل شده که قسمت وسط، بزرگ تر و پهن تر، از جنس  چوب کاج لادین است و دو قسمت جانبی از چوبی تیره رنگ ساخته می شود. در صفحه نیز مانند سایر قسمت های باغلاما بیش تر از چوب های وارداتی مانند چوب کاج سرخ کانادا استفاده می شود. صفحه برخی از باغلاماها کاملاً مسطح نیست و انحنای بسیار ملایم برآمده ای دارد و صفحه بسیاری از آن ها صاف است و حالت گُرده ماهی ندارد.

دسته

دسته معمولاً از چوب های جنگلی مانند بلوط و به طور کلی از چوب های سخت ساخته می شود. در سازهای قدیمی، دسته کاملاً صاف و بدون خمیدگی در قسمت سرپنجه بود؛ اما در سازهایی که امروز ساخته می شوند، دسته از محل شیطانک کمی خمیده شده و به سمت عقب رفته است. در قسمت سرپنجه (قسمت گوشی ها) برای نزدیک کردن وترها به دسته و گوشی ها از یک حلقه، بند یا بست از جنس سیم استفاده می کردند.

دستان ها

دستان ها امروزه از جنس سیم های نایلونی با ضخامت 35/0 تا 40/0 است.

خرک

خرک معمولاً از جنس شاخ، استخوان، عاج فیل و چوب های سختی مانند چوب درخت شمشیر ساخته می شود. گاه نیز به خاطر حساس بودن خرک، خود نوازندگان آن را می سازند.

وتر

جنس وترها در قدیم از زه (روده تابیده شده) یا موی دم اسب بوده و به احتمال زیاد از قرن سیزدهم میلادی از سیم های فولادی استفاده شده است.

مضراب

مضراب در گذشته از جنس چوب یا پوست درخت گیلاس یا آلبالو، شاخ یا پر غاز بود و امروز بیش تر از جنس نوعی پلاستیک نرم است.

شیطانک و سیم گیر

شیطانک و سیم گیر معمولاً از جنس شاخ، استخوان، عاج فیل و چوب های سختی مانند چوب درخت شمشیر ساخته می شود.