چگونه ریز زدن در سنتور را تقویت کنیم ؟

تکنیک ریز در نوازندگی سنتور

در یکی از مقالات مربوط به آموزش سنتور با تکنیک ریز در سنتور و انواع مختلف آن آشنا می شوید. همچنین به صورت کاملا کاربردی، نحوه اجرای انواع ریز و چگونگی خوش صدا اجرا کردن و خصوصا نحوه تقویت ریز زدن در سنتور را خواهید آموخت.

در سازهای مضرابی کشش نتها را به دو وسیله میتوان نشان داد ،اول به وسیلۀ تک در این طریقه از انعکاس صدا (اکو) استفاده میشود؛ مثلاً در سنتور برای اجرای یک نت ضربه ای با مضراب زده به اندازه کشش آن نت مکث می کنیم و در این مدت چون انعکاس صدا به گوش میرسد مثل این است که در ویلن آن نـت را با آرشه کشیده باشیم.

در موسیقی ایرانی این طرز اجرا برای کششهای کوتاه مثل چنگ و دولاچنگ، متداول است ولی برای اجرای سیاه و سفید و گرد مناسب نیست زیرا اصولاً در موسیقی یک صدایی این طرز اجرا باعث میشود که آهنگ خانی و بی مغز به نظر آید در موسیقی بین المللی که کششها را مثلاً با پیانو بیشتر به این وسیله اجرا می نمایند.

چون موسیقی چند صدایی است لذا در مدتی که از انعکاس صدا استفاده میشود در صورت لزوم (یعنی در صورتی که اجرای تک آهنگ را خالی بنمایاند به وسیلۀ آرمنی این نقص برطرف میشود.

 البته در موسیقی ایرانی نیز در مواردی (مانند هنگامی که آهنگ شلوغ و پر صدا و بالنتیجه خسته کننده شود و نیز در پایان بعضی قطعات کششهای طولانی را با تک اجرا می کنند ولی اساس همان است که کششهای طولانی با یکی از انواع ریز اجرا شود. وسیله دوم برای اجرای کششها ریز است. در مورد ریز چند نکته را باید روشن نمود:

1. اول، تعریف ریز؛
2. دوم، انواع ریز؛
3. سوم، تعداد ریز؛
4. چهارم شروع ریز؛
5. پنجم، پایان ریز

تعریف ریز در سنتور

تعریف ریز به ساده ترین بیان این است که برای اجرای کشش یک نت چند ضربه پی در پی و تند بزنیم. تندی ضربه ها باید به قدری باشد که اجرای کشش مزبور مانند آرشه ویلن یکنواخت به گوش برسد.

البته این تعریف فقط شامل یکی از انواع ریز است و باید دانست که همیشه ریز برای نشان دادن کشش یک نت به کار نمی رود، بلکه در پاره ای موارد نیز برای ایجاد حالت های خاص مورد استفاده قرار می گیرد. برای اینکه موضوع روشن گردد ریزهای مختلف را به دو نوع تقسیم میکنیم و هر کدام را جداگانه مورد بحث قرار میدهیم.

انواع ریز در سنتور

• اول، ریز کشش
• دوم، ریز زینت

ریز کشش خود بر نه قسم است:

۱ . ریز ساده

2. ریز مجزا
3. ریز آکسان دار؛

۴. ریز با چپ؛

5. ریز ناتمام؛

۶. ریز توقف؛

7. ریز لگاتو؛
8. ریز مداوم یا پیوسته
9. ريز مقطع

و ریز زینت نیز بر سه قسم است:

1. ریز دوتایی؛
2. ریز سه تایی؛
3. ریز خارج از ضرب.

تعداد ریز از دو  مضراب  به بالا است و شروع آن نیز با مضراب راست است جز در یک مورد و ختم آن هم بسته به حالت قطعه است.

اصولاً چون مضراب راست قوی تر از مضراب چپ است لذا اگر ریز را با مضراب راست تمام کنیم، آخر ریز قوی می شود؛ در صورتی که اگر ریز به مضراب چپ ختم شود، حالت خفیفی خواهد داشت. اینک کلیه مسائل فوق را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

چگونه ریز در سنتور را خوش صدا اجرا کنیم؟

قدما برای اینکه وضع این ریز را درست بیان نموده باشند مثالی می زدند به این ترتیب که اگر تسبیح شما پاره شود و دانه های آن پشت سرهم و به تساوی از بالا روی یک تمبک بیفتد صدایی که ایجاد می شود دارای دو خاصیت است اول این است که تمام دانه ها به یک نسبت روی پوست تمبک می افتند و بنابراین صدای همه ی آنها یکسان است.

دوم این است که دانه ها به محض اینکه روی پوست تمبک بیفتند چون پوست تمبک خاصیت ارتجاعی شدیدی دارد بلافاصله از روی پوست بلند میشوند و بنابراین قبل از اینکه پوست تمبک کاملاً مرتعش شود و صدایی ایجاد کند، دانه تسبیح از روی آن بلند شده است و بالنتيجه فقط صدای پوست تمبک به گوش می رسد و هیچگونه صدای اضافی شنیده نمی شود.

طبیعی است این صدا کاملاً صاف و زلال و بسیار دلنشین خواهد بود. ریز سنتور باید همین حالت را داشته باشد. متأسفانه بعضی از نوازندگان نمی توانند چنین ریزی داشته باشند. علت این است که اولاً از مچ ساز نمی زنند و ثانیاً دست چپ آنها ضعیف تر از دست راست  آنها  است و در بعضی، به عکس دست راست آنها ضعیف تر از دست چپ شان  است و بالنتيجـه ریـز آنها یکنواخت و خوش صدا نیست.

تقویت ریز در سنتور

راه قوی شدن در ریز قوی کردن دست چپ است باید از راه اجرای تمرینهای مداوم دست چپ را قوی نمود تا ریز خوش صدا و صاف گردد این یکی از اسرار سنتور است که باید مورد توجه نوازندگان قرار گیرد.

در مورد سازهای مضرابی دیگر مثل تار و سه تار هم همین حکم جاری است اغلب از نوازندگان تـار و سـه تـار ریز قوی ندارند و از این حیث بسیار در زحمت اند.

راهکار آنها نیز این است که با تمرین زیاد مضراب چپ خود را قوی نمایند.

راه تمرین این ریز  در  دو چیز است یکی همان تمرین مضراب چپ که قبلاً گفته شد و یکی هم تمرین توالی مضرابها؛ به این ترتیب که مضراب راست را در دست گرفته خارج از سنتور (مثلاً روی متکا) شروع به زدن چپ و راست مساوی و بسیار سنگین می کنیم به شرط اینکه اولاً مضراب ها تا نزدیک سر نوازنده بالا بیاید و ثانیاً بسیار سنگین و بی شتاب تمرین شود چنانچه کوچکترین شتاب و عجله ای در این تمرین به کار رود، به کلی بی فایده است.

در این مورد قاعده این است که به هیچ وجه نباید به مچ دست فشاری وارد آید. البته بعد از مدتی تمرین نوازنده حس خواهد کرد که بی آنکه خود متوجه شده باشد ریزش تند شده و مساوی و یکنواخت و قوی روی سیم می خورد.

ریز ساده

ریز ساده ریزی است که در آن  مضراب چپ و راست پی درپی و تند زده می شود، به شرط اینکه بین مضراب چپ و راست هیچ اختلافی وجود نداشته باشد. مضراب چپ و راست باید به قدری مساوی زده شوند که معلوم نشود کدام مضراب راست است و کدام چپ.

اینک که تعریف ریز ساده دانسته شد باید سایر مشخصات آن را معلوم کرد:

قبل از هر چیز باید معلوم شود که در حین اجرای یک قطعه چه نوع کششی محتاج ریز ساده است؟

به طور کلی، این موضوع بستگی به حالت قطعات دارد. در یک قطعه سنگین باید چنگ ها را هم ریز داد ولی در یک قطعـه تـنـد حتی سیاه را هم نمی توان با ریز اجرا کرد.

ولی اگر قطعات متوسط و معمولی را ملاک قرار دهیم، باید بگوییم که کشش های سیاه و سفید و گرد باید با ریز اجرا شوند و چنگ و دولاچنگ و سه لاچنگ با مضراب تک نواخته شوند.

تعداد این ریز نیز به ورزیدگی نوازنده بستگی دارد معمولاً یک سیاه را می توان شش مضراب زد؛ یعنی سه راست و سه چپ متوالی. البته هشت مضراب هم می توان زد و اگر نوازنده قوی باشد با ده یا دوازده مضراب باید بزند، ولی همان شش مضراب کافی است.

شروع این ریز همیشه با راست است و ختم آن نیز اگر در وسط قطعه باشد با چپ است و اگر پایان قطعه باشد و یا اینکه در وسط قطعه باشد ولی بعد از آن سکوت داشته باشیم پایان ریز با راست است.

در این صورت، بدیهی است که یک مضراب به تعداد ریز اضافه می شود؛ یعنی اگر در حین اجرای قطعه تمام سیاه ها را با شش مضراب ریز می دادیم در اینجا که می خواهیم ریز را با مضراب راست تمام کنیم مجبوریم به جای شش مضراب هفت مضراب بزنیم.

ریز مجزا

ریز مجزا برای اجرای این ریز ابتدا یک تک با مضراب راست زده پس از کمی مکث شروع به زدن ریز می کنیم به شرط اینکه ریز به صورت مستقلی زده نشود بلکه دنباله همان تک اولی به نظر آید و برای این کار دست نوازنده باید نرمش و ورزیدگی زیادی داشته باشد.

این ریز بسیار اهمیت دارد و اغلب به جای ریز ساده زده می شود. تسلط بر این ریز از شرایط اساسی تکنیک

سنتور است.

ریز آکسان دار

ریز آکسان دار عیناً مانند ریز مجزا است با این تفاوت که مضراب اول آن قوی و مضراب های بعدی آن بسیار ضعیف زده میشوند در صورتی که در ریز مجزا بین مضراب اول و سایر مضراب های ریز از لحاظ قوت و ضعف فرقی نیست.

در ریز آکسان دار وقتی بخواهند قوت مضراب اول در مقابل ضعف مضرابهای بعدی بیشتر نموده شود، نت دوم با چپ زده می شود که در این صورت نت اولی اگر به صورت چنگ زده شود بهتر است.

ریز با چپ

ریز با چپ در چند مورد مضراب راست نمیتواند ریز را شروع کند؛ یکی اینکه مضراب راست نتهای دیگری را قبل از ریز اجرا کرده باشد و نتواند بلافاصله و به سرعت برای اجرای ریز آماده شود و یکی هم در مورد تغییر پزیسیون از بم به زیر که نت اول پزیسیون زیر چون معمولاً می بایستی با مضراب چپ شروع شود؛ لذا اگر بخواهیم این نت را با ریز اجرا کنیم مجبور میشویم ریز را با مضراب چپ شروع کنیم و مخصوصاً در پاساژهای سریع ایــن موضوع بیشتر مورد احتیاج میباشد.

در این گونه موارد ریز را به صورت ریز مجزا اجرا می کنیم، با این تفاوت که نــت اول با مضراب چپ زده میشود.

ریز ناتمام

ریز ناتمام گاهی اوقات کشش یک نت را تماماً با مضراب ریز اجرا نمی کنیم بلکه آخر آن را مضراب تک میزنیم این ریز را ناتمام می نامیم.

ریز توقف

ریز توقف در انتهای قطعه و یا در وسط قطعه در مورد نتی که روی آن نقطه توقف پوان دور احتیاج است؛ به این ترتیب که تعداد آن آزاد است و آخر آن نیز کم صدا میشود و معمولاً با مضراب راست باید ختم شود.

انواع ریز که فوقاً به آن اشاره شد مربوط به موردی است که یک نت بخصوص را بخواهیم با ریز اجرا کنیم. ولی اگر مواردی را در نظر بگیریم که مجبوریم چند مضراب ریز پشت سرهم بزنیم یعنی بخواهیم چند نـت پـی در پـی را بـا ریز اجرا کنیم، حالات مختلفی به وجود می آید که به سه مورد آن ذیلاً اشاره می کنیم:

ریز لگاتو

ریز لگاتو یا ملایم هنگامی که چند کشش متوالی را با ریز ساده اجرا کنیم و ریزها را به هم متصل نماییم این نوع ریز را لگاتو می نامند. در این نوع ریز باید تمام مضرابها مساوی زده شود که عوض شدن نت معلوم نگردد.

ریز مداوم یا پیوسته

ریز مداوم یا پیوسته مانند ریز لگاتو است با این تفاوت که مضراب اول قوی و اکسان دار زده می شود. این ریز بسیار مشکل و از مسائل اساسی تکنیک سنتور است به طوری که بسیاری از نوازندگان از اجرای آن عاجزند.

برای اجرای این ریز باید متوجه بود که تمام سه لاچنگ ها مساوی زده شوند. فقط مضراب اول که بسیار قوی زده می شود مشخص بوده حالت مطبوعی ایجاد میکند اجرای صحیح این ریز به سادگی میسر نبوده محتاج تمرین مرتب و کافی است.

ریز مقطع

ریز مقطع در این ریز  در  آخر هر کشش سکوت مختصری می دهیم تا ریزها از یکدیگر جدا، و به اصطلاح مقطع شوند.

به غیر از انواع فوق الذکر سه نوع ریز دیگر هم هست که در واقع جزو ریز حساب نمی شود و همان طور که آن را نامیده ایم برای زینت آهنگ به کار می رود و چون  با مضراب ریز یعنی با چند مضراب تند و پشت سرهم، اجرا می شود آن را در مبحث ریز بیان نمودیم این ریزها برای خالی نبودن و بی مغز جلوه نکردن آهنگ به کار میروند و اگر درست و بجا مورد استفاده قرار گیرند تکنیک سنتور را عالی و دلنشین می سازند.

ریزهای خارج از ضرب

به هر حال، باید در نظر داشت که متأسفانه در بین نوازندگان امروزی سنتور کمتر کسی به تکنیک ریزهای خارج از ضرب آشنا است. در ریزهای خارج از ضرب، ریزهای سه تایی بیشتر معمول است.

بین انواع مختلف ریز چهار نوع است که اهمیت بیشتری دارد این چهار نوع عبارت است از ریز مجزا، ریز آکسان دار، ریز با چپ و ریز پیوسته و ریزهای دیگر نام برده شده متداول نبوده و کمتر مورد استفاده قرار می گیرند.

 

منبع: داریوش صفوت، مقاله تک و ریز، چاپ شده در مجله موزیک ایران، بهمن1336، بازنشر در کتاب مجموعه مقالات اثر شهاب منا