فرق تار و سه تار

موسیقی ایرانی، گنجینه‌ای غنی از نغمه‌ها و آواهاست که در طول هزاران سال شکل گرفته و تکامل یافته است. در میان سازهای متعددی که در این موسیقی به کار می‌روند، تار و سه تار، جایگاهی ویژه دارند و از محبوب‌ترین سازهای زهی-مضرابی ایران به شمار می‌روند.

در این مقاله، به بررسی تفاوت تار و سه تار می‌پردازیم و شباهت‌ها و تمایزات این دو ساز را از زوایای مختلف، مورد بحث قرار می‌دهیم.

شباهت‌های تار و سه تار

• شکل ظاهری: تار و سه تار، از نظر ظاهری شباهت‌های زیادی به یکدیگر دارند. هر دو ساز، بدنه‌ای چوبی (معمولاً از جنس گردو یا توت) دارند که بر روی آن، صفحه‌ای از جنس پوست قرار گرفته است. دسته این دو ساز نیز از جنس چوب است و در انتهای آن، سرپنجه‌ای برای نصب سیم‌ها تعبیه شده است.
• مواد ساخت: همانطور که گفته شد، تار و سه تار معمولاً از چوب گردو یا توت ساخته می‌شوند. این چوب‌ها به دلیل استحکام و زیبایی، برای ساخت سازهای موسیقی بسیار مناسب هستند. علاوه بر این، از پوست حیوانات (مانند گوسفند یا بز) برای ساخت صفحه‌ی رویی این دو ساز استفاده می‌شود. پوست به دلیل خاصیت ارتجاعی که دارد، به لرزش سیم‌ها و تولید صدا کمک می‌کند.
• کوک: تار و سه تار، هر دو به طور معمول در دستگاه شور یا داوود کوک می‌شوند. کوک تار و سه تار، به ترتیب از سیم بم به سیم زیر عبارت است از:
  • تار: سل – دو – سل – دو – دو
  • سه تار: دو – سل – دو – دو
• نحوه نواختن: تار و سه تار با مضراب نواخته می‌شوند. مضراب، وسیله‌ای چوبی یا فلزی است که نوازنده از آن برای زخمه زدن به سیم‌ها و تولید صدا استفاده می‌کند. نوازنده تار و سه تار، با انگشتان دست چپ خود، سیم‌ها را در فواصل مختلف فشار می‌دهد و با مضراب در دست راست، به آنها ضربه می‌زند.
• نقش در موسیقی ایرانی: تار و سه تار، هر دو از ارکان اصلی موسیقی سنتی ایرانی هستند و در انواع مختلف موسیقی ایرانی، از جمله ردیف، تکنوازی، و همراهی با آواز نواخته می‌شوند. تار، سازی با صدایی بم و قوی است و به دلیل گستردگی صوتی و ظرافت‌های تکنیکی، از آن به عنوان “سلطان سازها” یاد می‌شود. سه تار نیز سازی با صدایی زیر و ظریف است و در موسیقی سنتی و فولکلوریک ایران، به خصوص در نواحی شمال و غرب ایران، کاربرد فراوانی دارد.

تفاوت‌های تار و سه تار

• اندازه: تار، سازی بزرگتر از سه تار است. طول تار به طور معمول بین 100 تا 110 سانتی‌متر است، در حالی که طول سه تار بین 85 تا 95 سانتی‌متر می‌باشد.
• تعداد سیم‌ها: تار، 5 سیم فلزی دارد، در حالی که سه تار 4 سیم فلزی دارد. سیم پنجم تار، که به آن “سیم بم” یا “سیم شاهد” می‌گویند، در سه تار وجود ندارد.
• دسته: دسته تار، بلندتر و ضخیم‌تر از دسته سه تار است. این امر به تار، امکان تولید صداهای بم‌تر و قوی‌تر را می‌دهد.
• صدا: تار، صدایی بم‌تر و قوی‌تر از سه تار دارد. به دلیل وجود سیم پنجم و همچنین ضخامت بیشتر دسته، تار می‌تواند صداهای بم‌تر و عمیق‌تری را تولید کند. در مقابل، سه تار، صدایی زیرتر و ظریف‌تر دارد و برای نواختن ملودی‌های ظریف و دلنشین مناسب‌تر است.
• نحوه نواختن: نوازنده تار، از مضراب‌های ضخیم‌تر برای تولید صداهای قوی‌تر استفاده می‌کند. در مقابل، نوازنده سه تار از مضراب‌های نازک‌تر برای تولید صداهای ظریف‌تر استفاده می‌کند.
• موارد استفاده: تار در انواع مختلف موسیقی ایرانی، از جمله ردیف، تکنوازی، و همراهی با آواز استفاده می‌شود. سه تار نیز در موسیقی سنتی و فولکلوریک ایران، به خصوص در نواحی شمال و غرب ایران، کاربرد فراوانی دارد.

انتخاب بین تار و سه تار

انتخاب بین تار و سه تار، به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:

• سلیقه شخصی: مهم‌ترین عامل در انتخاب بین تار و سه تار، سلیقه شخصی نوازنده است. برخی از افراد، صدای بم و قوی تار را ترجیح می‌دهند، در حالی که برخی دیگر، صدای زیر و ظریف سه تار را دوست دارند.
• سبک موسیقی مورد علاقه: اگر به موسیقی سنتی ایرانی و ردیف دستگاهی علاقه‌مند هستید، تار انتخاب مناسب‌تری برای شماست. اما اگر به موسیقی فولکلوریک و نواحی شمال و غرب ایران علاقه دارید، سه تار را انتخاب کنید.
• تجربه نوازندگی: اگر نوازنده مبتدی هستید، سه تار به دلیل اندازه کوچکتر و نواختن آسان‌تر، انتخاب مناسب‌تری برای شماست. اما اگر نوازنده‌ای باتجربه‌تر هستید و به دنبال چالشی جدید هستید، می‌توانید تار را امتحان کنید.

نکاتی برای انتخاب تار و سه تار:

• قبل از خرید، حتماً ساز را امتحان کنید و از صدای آن مطمئن شوید.
• از یک استاد یا فرد باتجربه کمک بگیرید تا سازی مناسب با نیازها و سلیقه شما را انتخاب کند.
• به کیفیت ساخت ساز توجه کنید و از سازهای معتبر و باکیفیت خریداری کنید.
• از لوازم جانبی مناسب، مانند مضراب و کیف، استفاده کنید.

استاد محمدرضا لطفی، یکی از مشهورترین نوازندگان تار در ایران، از کودکی با تار نواختن آشنا شد و این ساز را به عنوان ساز اصلی خود انتخاب کرد. او در طول فعالیت هنری خود، آثار ماندگاری در موسیقی ایرانی خلق کرد و تار را به جایگاه ویژه‌ای در موسیقی ایران ارتقا داد.

استاد همایون شجریان، از خوانندگان و نوازندگان برجسته موسیقی ایرانی، در ابتدا نواختن سه تار را آغاز کرد و سپس به تار روی آورد. او در حال حاضر، از هر دو ساز تار و سه تار در اجراها و آثار خود استفاده می‌کند.

تار، سازی است که به صبر و حوصله و تمرین زیاد نیاز دارد. اما اگر به آن مسلط شوید، می‌توانید با آن، زیباترین نغمه‌ها را خلق کنید. – استاد محمدرضا لطفی

سه تار، سازی است که با ظرافت و لطافت نواخته می‌شود. صدایی ظریف و دلنشین دارد که می‌تواند روح را نوازش کند. – استاد همایون شجریان