آموزش کمانچه

اساتید کمانچه آموزشگاه موسیقی چکاد

هومان رومی

مدرس کمانچه
یکشنبه و دوشنبه

آموزش کمانچه در آموزشگاه موسیقی چکاد

کمانچه، یک ساز زهی مسحورکننده است که قرن هاست قلب نوازندگان و مخاطبان را تسخیر کرده است. این ساز باستانی که خاستگاه آن خاورمیانه است، تاریخچه ای غنی، ساختاری منحصر به فرد دارد و توسط نوازندگان مشهور متعددی نواخته شده است.

در این محتوا علاوه بر آموزش کمانچه ، دنیای فریبنده کمانچه را نیز بررسی خواهیم کرد و به بررسی گذشته جذاب، طراحی پیچیده، کاربرد آن در موسیقی ایرانی و نقش برخی از نوازندگان  مشهور که به شکل گیری میراث موسیقی آن کمک کرده اند، خواهیم پرداخت.

در آموزشگاه موسیقی چکاد از دو متد اصلی برای آموزش کمانچه استفاده می شود. در ابتدا آموزش نوازندگی کمانچه بر اساس نت نویسی استاندارد موسیقی از طریق کتاب های هنرستان تالیف استاد روح الله خالقی که برای آموزش ویولن نوشته شده ولی برای آموزش کمانچه هم کاربرد دارد انجام می شود.

سپس آموزش کمانچه بر اساس ردیف موسیقی ایرانی پی گرفته می شود. چرا که هدف نهایی از آموزش کمانچه به کارگیری این ساز در موسیقی ایرانی است.

بعد از اینکه هنرجو نوازندگی کمانچه را بر اساس ردیف موسیقی ایرانی آموخت، دونوازی، همنوازی، جواب آواز و بداهه نوازی را در دوره های عالی آموزش کمانچه در آموزشگاه موسیقی چکاد می آموزد.

مدرس کمانچه در آموزشگاه ، استاد گرانقدر هومان رومی می باشند. ایشان فارغ التحصیل رشته موسیقی با ساز تخصصی کمانچه بوده و در حال حاضر مدرس دانشگاه هنر تهران می باشند.

کلاس های آموزش کمانچه در آموزشگاه به صورت ترم های دو ماهه 16 جلسه ای شامل 8 جلسه نیم ساعته تک نفره برای آموزش عملی ساز کمانچه و 8 جلسه یک ساعته گروهی برای آموزش تئوری موسیقی و آموزش سلفژ برگزار می گردد.

کاربرد کمانچه در موسیقی ایرانی

کمانچه تطبیق پذیری قابل توجهی دارد و به آن اجازه می دهد در ژانرها و تنظیمات مختلف موسیقی به کار گرفته شود.

در موسیقی کلاسیک ایرانی، کمانچه نقشی محوری در اجراهای انفرادی و ارکسترهای ایرانی دارد و تزیینات ملودیک و بداهه‌پردازی ارائه می‌کند و با توجه به اینکه اغلب سازهای سنتی ایرانی مانند سنتور، تار، سه تار ، عود و غیره سازهای مضرابی هستند، به دلیل کششی بودن، به عنوان ساز آکومپانیمان و پیونددهنده عمل می کند.

علاوه بر این، کمانچه با همکاری با نوازندگانی از فرهنگ های مختلف، راه خود را به قلمرو موسیقی معاصر و جهانی پیدا کرده است. صدای روح‌انگیز آن نیز در آهنگ‌ها و آهنگ‌های فیلم گنجانده شده است و حسی غریب و عمیق را به موسیقی اضافه کرده است.

ساختمان ساز کمانچه

از سازهای زهی آرشه ای مقید است شکم ساز کروی و توخالی است که مقطع نسبتاً کوچکی از آن در جلو به دهانه‌ای اختصاص یافته و روی دهانه پوست کشیده شده و بر روی پوست، خرکی تقریباً شبیه به خرک تار و نه کاملاً عمود بر سیم‌ها قرار گرفته‌ است. دسته فاقد پرده می‌باشد.

سر ساز متشکل است از جعبهٔ گوشی‌ها که در دو طرف آن هر یک دو گوشی کار گذاشته شده و یک قبه که در بالای جعبه قرار گرفته‌است. طول ساز تا سر قبه حدود ۸۰ سانتی‌متر است.

درگذشته این ساز بدون سیم گیر که به شکل کنونی وجود دارد بوده است در گذشته سیم‌ها مستقیماً به ساز وصل می‌شدند همانند سه تار یا به وسیله قطعه فلزی سیم هابه آن ربط داده می‌شد.

پس از ورود ویلن به ایران، تاندون ویلن (پیچ‌های کوچک تنظیم کوک) به سیم گیر اضافه شد تا نوازنده بتواند ساز را دقیق کوک کند.

تا پیش از ورود ویلن به ایران، جنس سیم‌های کمانچه ابریشمی یا از روده تابیده شده حیوانات بود و توانایی گرفتن کوک بالا را نداشت. پس از ورود ویلن به ایران، سیم‌های ویلن جایگزین سیم‌های کمانچه شد.

کمانچهٔ امروزی دارای ۴ سیم می‌باشد. کمانچه در زمان قدیم تنها سه سیم داشته و پس از ورود ویولن به ایران به تقلید از آن سیم چهارم به آن افزوده شده‌است.

ساز کمانچه لری

پشت کاسه باز است و به شکل استوانه ای یا شیپوری ساخته می شود که صدای بسیار قدرتمندی تولید می کند. در حالیکه ساز کمانچه عادی پشت آن بسته بوده و صدا تا حدی گرفته تر است و رنگ متفاوتی دارد.

کوک کمانچه

معمولا سیم اول می یا ر کوک می شود، سیم دوم لا و سیم سوم ر و سیم چهارم سل کوک می شود. بطور کلی برای ساز کمانچه کوک های بسیار متنوعی وجود دارد که می توان گفت مرسوم ترین آنها به این ترتیب باشند:

می-لا-ر- سل، ر-لا-ر-سل، می-لا-می-لا

معرفی ساز کمانچه  آموزشگاه موسیقی چکاد

تاریخچه ساز کمانچه

کمانچه یکی از سازهایی است که در مشرق زمین سابقه ی بسیار قدیم دارد. موسیقی دان فرانسوی موسوم به لاوین یاک در یکی از کتاب های خود به نام موسیقی و موسیقی دان ها قدیمی ترین سازی را که با آرشه نواخته می شده به نام راوانسترون ذکر کرده و نوشته است که این ساز در زمان های بسیار قدیم در چین به کار می رفته است.

در ایران قبل از اسلام سازی موسوم به غَژَک یا غَژ معمول بوده. نظیر این ساز را نگارنده در سال ۱۳۱۵ در صفحات بلوچستان دیده است که در شهرهای داورپناه و ایرانشهر توسط نوازندگان محلی نواخته می شد و آن را غیچک می نامیدند.

نمونه ی آن را در همان موقع اداره ی فرهنگ محل به تهران فرستاد که در موزه ی مردم شناسی که تازه تاسیس شده بود نگاهداری شود. سازی است شبیه به کمانچه و با آرشه ای که از چند تار مو تشکیل شده،نواخته می شود و عده ی سیم های آن بیش از کمانچه است.

البته شکل آن با غژک اصلی تفاوت دارد و قبلا ساده تر بوده و بیش از دو سیم نداشته است. به طوری که لاند در کتاب تجسس در گام های عرب می نویسد بعید به نظر می رسد که این ساز قبلا آرشه ای باشد.

فارابی در کتاب موسیقی خود نامی از غژک نمی برد. ولی از ساز دیگری گفت وگو می کند که شباهت کامل به غژک دارد و دارای دو سیم بوده و بی کمان نواخته می شده است. نام این ساز رُباب است که بعدها شاعران ما زیاد از آن یاد کرده اند.چنان که حافظ گفته است:

رباب و چنگ به بانگ بلند می گویند                                 که گوش هوش به پیغام اهل راز نکنید

موسیقی دان ها ی قدیم ایران در کتاب های خود،سازها را دو دسته کرده اند: یکی ذوات الاوتار یا آلات سیمی و زهی، دیگری ذوات الاالنفخ یا آلات بادی. ذوات الاوتاردو نوع بوده: یکی آن که مثل چنگ و قانون و سنتور برای هر صدایی یک سیم روی ساز بسته می شده و در روی آن رشته ها انگشت نمی گذاردند.

نوع دوم آن هایی که روی رشته ها که هر یک از آن ها را وتر می نامیدند انگشت های دست چپ نوازنده تکیه می کرده مانند بربط(عود) و تنبور و رباب. ساز اخیر که اول دو سیم داشته بعدها یک سیم دیگر به آن اضافه شده و با کمانه به صدا درآمده و همان است که ما امروز به آن کمانچه می گوییم.

در تالار عمارت چهل ستون اصفهان، جزء نوازندگان، یکی هم کمانچه می نوازد. از دوره ی صفویه به بعد کمانچه یکی از ارکان موسیقی ایران به شمار آمده است که کمان آن پس از این که بعدها در دوره ی مظفرالدین شاه ویولن به ایران آمد، نام خود را از دست داد و به آرشه که لغت فرانسه است تبدیل شد.

چون کمان را در روی این ساز می کشند و مانند مضراب به تار و سنتور نواخته نمی شود، کسی که نوازنده ی این ساز بوده به کمانچه کش موسوم شده و برای عمل نواختن، کمانچه کشیدن گفته اند نه کمانچه زدن؛ ولی حالا هر دو را استعمال می کنند.

این ساز چون روی کاسه اش پوسته کشیده شده و خّرّک، روی پوست قرار دارد، در اثر تغییر هوا صدای آن هم عوض می شود؛ ولی از آنجا که پوست کمانچه کلفت تر از تار است، حرارت و رطوبت کمتر در آن تاثیر می کند.

صدای کمانچه کمی تو دماغی است، در صورتی که آهنگ ویولن به طبیعت نزدیک تر است. وقتی ویولن به ایران آمد، چون دارای چهار سیم بود، کمانچه کش ها هم یک سیم آخر را به تقلید ویولن اضافه کردند و چون در طرز نواختن، خیلی شبیه به ویولن بود، کمانچه کش ها معلم ویولن شدند.

از آنجا که ویولن سازی کوچک تر و از لحاظ حمل و نقل راحت تر و از جهت صورت، قشنگ تر بود، به تدریج جای کمانچه را در ایران گرفت، به طوری که دیگر کسی کمانچه نمی کشد.

 اگر تمایل به یادگیری ساز ویولن دارید وارد صفحه ی آموزش ویلن شوید تا اطلاعات لازم جهت ثبت نام و اساتید این ساز را مشاهده کنید.

طبیعی است همیشه ساز کامل جای ساز ناقص را می گیرد، چنانچه فلوت جای نی را گرفت و هوبواَ(اُبواَ) به عوض سرنا نواخته می شود. در میان سازهای مضرابی که در اروپا ساخته شده هنوز سازی نتوانسته است جانشین تار شود؛ زیرا ماندولین و گیتار چون سیم شان کلفت تر است، لطافت و طنین آهنگ تار را ندارد.

کلاس کمانچه استاد هومان رومی با محمدامین فاتح آموزشگاه موسیقی چکاد

نوازندگان کمانچه در تاریخ موسیقی ایران

سابقا نامی از دو کمانچه کش دوره ی صفویه میرزا محمد کمانچه ای و استاد معصوم کمانچه ای برده شد که متاسفانه اطلاع بیشتری از آنها ندارم. معروف ترین کمانچه کش دوره ی ناصری خوش نواز بوده است که کنت دوگوبینوی فرانسوی او را دیده و کمانچه اش را شنیده و در کتاب خود موسوم به سه سال در ایران از او نام برده است.

دوست علی خان معیّرالممالک هم در کتاب خود از او ذکری به میان آورده، ولی چون این نوازنده معاصرِ مادرِ پدرش بوده و از او اطلاعی نداشته، شرحی درباره اش ننوشته.

به هر حال طبق نوشته ی گوبینو این شخص معاصرِ آقا علی اکبر و در اوایل دوره ی ناصرالدین شاه از نوازندگان درباری بوده و شهرت بسزایی داشته و از معمّرین امروز هم کسی او را ندیده است.

بعد از خوش نواز معروف ترین کمانچه کش دوره ی ناصری آقامُطلّب پدر محمد صادق خان است که نوازنده ی زبردستی بوده. این شخص نیز معاصرِ آقاعلی اکبر و حسن سنتور خان است که عکس او در بین نوازندگان درباری دیده می شود.

در همین عکس نوازنده ی دیگری است به نام حسن خان که کمانچه می کشید و از شرح حال او بی خبرم.

دیگر از کمانچه کش های معروف آن دوره اسماعیل خان است که نوازنده ی خوبی بوده و در تابلوی دیگری که از نوازندگان دوره ی ناصری در دست است با سایر اهل هنر دیده می شود.

اسماعیل خان برادر کوچک تری داشته است به نام قلی خان که او هم کمانچه می کشیده و عکس او را در میان سایر نوازندگان بعدا ملاحظه می نمایید. به طوری که می گویند مهارت قلی خان از برادرش اسماعیل کمتر بوده است.

کمانچه کش مشهور دیگری موسی کاشی است که کلیمی بوده و اغلب در کاشان اقامت داشته. آوازه ی شهرت او به گوش ظل السلطان رسیده و او را به اصفهان خواست و مدت ها در دستگاه او جزء نوازندگان مخصوص بود.

کمانچه ی او شش سیم داشته؛ به این ترتیب که سیم های اول و دوم آن مضاعف بوده و سیم چهارم هم از زمان او معمول شده، زیرا تا قبل از او کمانچه فقط سه سیم داشته است.

کمانچه کش های دیگری نیز کم و بیش شهرت داشته اند، مانند میرزا علی جان گنده و سه پسرش رضا و اکبر و حسن. رضا بعدها به شیراز رفته و در نزد قوام الملک شیرازی مقیم آن شهر شده است. اکبر هم از حسن بهتر می نواخته است.

دیگر حسین معروف به کریم کور است که در عکسی که بعد خواهید دید سمت راست نفر اول از راست نشسته است. این نوازنده جزء دسته ی مطرب های سید احمد بوده است.

دیگر مشهدی علی حسن معروف به بنا که نوازنده ی خوبی بوده و میرزا رحیم سابق الذکر که تعزیه خان بوده و کمانچه را هم خودش می نواخته است.

همچنین میرزا غلام حسین پدر سماع حضور است که کمانچه ی مخصوصی هم اختراع کرده و از او باز هم سخن گفته خواهد شد. نوازنده ی دیگری هم در دستگاه نایب السلطنه بوده است به نام صفدر خان که با علی خان نایب السلطنه خواننده ی نامی همراهی می کرده است.

کمانچه کش معروف دیگر که در دربار ناصری طرف توجه بوده، جواد خان قزوینی است. او تعزیه خان بوده و آوازی خوش داشته و کمانچه هم خوب می زده، مخصوصا وقتی به همراهی ساز خود می خوانده است بسیار مطلوب و دلنشین بوده. وصف او قبلا در صفحه ی ۴۹ هم گذشته است.

حسین خان

نوازنده ی دیگری که در دوره ی اخیر شهرت بسیار داشت حسین خان اسماعیل زاده فرزند اسماعیل خان کمانچه کش سابقه الذکر است.

حسین خان شاگرد عموی خود قلی خان و در آغاز امر جزء دسته ی مطرب های سرپولک تهران بوده. نظر به اینکه در نواختن این ساز مهارت بسیار پیدا کرده و با هنرمندان انجمن اخوت آشنا شده بود به تشویق ظهیرالدوله در سلک اِخوان صفایی درآمد تا روش مطربی را کنار بگذارد و به همین منظور کلاس مشق کمانچه دایر کرد و مشغول تعلیم شد.

در جلسات انجمن اخوت هم _چنان که بعد خواهم نوشت_ شرکت می کرد و سولیست آتیه ی کنسرت های درویش و عارف به شمار آمده است. می گویند به همان اندازه که میرزا حسین قلی در تار مهارت داشت،

حسین خان در کمانچه مسلط بود. در این زمان چون نواختن ویولن مرسوم شد اغلب کسانی که می خواستند ویولن بزنند از محضر او استفاده می کردند. از شاگردان او کسی که کمانچه زده، حسین یاحقی است.

سایرین که ویولن می زدند و شهرت یافته اند از این قرارند: رکن الدین خان، ابوالحسن صبا، رضا ویولنی(برادر مرتضی محجوبی)، شهباز برمکی پسر ناصر همایون، ابراهیم منصوری و بسیاری دیگر که ذکر نامشان باعث طول کلام است.

رامشگر

دیگر از نوازندگان این ساز باقرخان رامشگر است که شاگرد موسی کاشی بوده. باقرخان اصلا اصفهانی است و در جوانی در همان شهر نزد استاد کمانچه زده، سپس وارد دستگاه بانوی عظما شده است.

باقرخان می گوید: موسی در نواختن ساز مهارت و تسلط د اشت، ولی ردیفش فوق العاده نبود؛ زیرا پس از این که رامشگر داماد آقا حسین قلی شده، ردیف را به طور کامل ازین استاد آموخته است.

باقرخان در کمانچه کاملا تسلط داشت و مخصوصا در نواختن رنگ ها خیلی سلیقه به خرج می داد و به سرعت و با آرشه های مخصوص کمانچه، به تندی اجرا می کرد.

وی سه سفر برای پر کردن صفحه به خارج از ایران مسافرت کرده. سفر اول همراه آقا حسین قلی به پاریس رفته. سفرهای دیگر به همراهی درویش خان یک بار به لندن و یک بار هم به تفلیس عزیمت کرده و با سایر نوازندگان آهنگ هایی نواخته که ضبط شده است.

کمانچه شش سیم را هم از استاد خود موسی اقتباس کرده است. اکنون هم که این سطور را می نویسم در سن هشتاد سالگی حیات دارد، ولی می گوید در حدود ده سال است که دیگر ساز نمی زند.

چنگی

کمانچه کش دیگر علی رضا خان چنگی است که شاگرد جواد خان قزوینی بوده. به طوری که می گوید از سن سیزده سالگی نواختن ساز را نزد استاد شروع و هفده ماه نزد وی کار کرده و همراه جواد خان به دربار مظفرالدین شاه رفته و جزء هیئت نوازندگان مخصوص شده است.

نوازندگان و خوانندگان درباری این ها بوده اند: جواد خان، میرزا علی اکبر سنتوری، مراد خان(نوازنده ی تار)، غلام و حبیب(نوازندگان ضرب)، قلی خان و حاج قربان خان خواننده. بعد هم در دستگاه محمد علی شاه بوده و نوازندگی کرده است.

علت رفتن دربار هم به مناسبت این بوده است که پدرش مستوفیِ آبدارخانه ی دستگاه سلطنتی بوده است. مدتی هم نزد داوود شیرازی پدر اسماعیل(معروف به ساقی) کار کرده؛ به این ترتیب که داوود با تار می نواخته و او با کمانچه تقلید می کرده است.

علی رضاخان می گفت: استادش جوادخان متدین با ایمانی بود و در نیمه های شب به آواز خوش، حجاز می خواند و کمانچه می زد و با خداوند راز و نیاز می نمود. از جمله ی گفته های استادش است که «هرگز نگویید خوب ساز می زنم.

بزنید، شنونده گان خود قضاوت خواهند کرد.» علی رضا خان کلاس مشق داشته و اسماعیل زرین فر خواهر زاده اش، شاگرد اوست. اینک که بیش از هفتاد سال دارد هنوز هم کمانچه می زند.

تکنوازی کمانچه استاد هومان رومی در کنسرت چند شب کمانچه

نکته ای در باب سیم های کمانچه

این نکته را نیز اشاره می کنم که سیم های اول و دوم کمانچه، اول از ابریشم تابیده بوده و سیم سوم را سیم زرد می انداختند. بعد از این که ویولن به ایران آمد سیم اول را فنری کردند و سیم چهارم را هم از سیم های ماندولین استفاده نمودند.

علت تغییر تارهای ابریشمی به سیم این بوده که رشته های ابریشمی زود به زود پاره می شد و کوک را هم نمی توانستند زیاد بالا ببرند. به جای کلفن{کلوفان} هم، ماده ای به نام “حسن لبه” که از “راتیانج” درست می شد به آرشه می مالیدند و آرشه را هم مضراب می گفتند.

عارف در شرح حال خود می نویسد:

” موسیقی قدیم و حتی بعضی از آلات موسیقی ایران در سایه ی بی احترامی از میان رفته است و تنها اثری از آنها در داستان ها مانده است.

کمانچه مانده و سنتور و تار تا زود است                              به حکم شرع پرِ هر سه زود باز کنید

کمانچه هم دارد جای خود را به ویولن می دهد و شاید عاقبتش بعد از حسین خان و باقرخان همان باشد که عاقبت دیگر افتخارات و آثار ملی “

عارف در دنبال این مطلب از این که توجهی به حفظ آثار ملی نمی شود اظهار تاسف می کند. امیدوارم هنردوستان امروز نگذارند اندیشه های او جامه ی عمل پوشد و گذشته را جبران کنند و از حفظ و نگاهداری این هنر ملی غافل نمانندتا بعدها آیندگان را دچار تاسف نسازند.

علی اصغر بهاری: احیاکننده ساز کمانچه

در طول تاریخ، تعداد زیادی از نوازندگان حرفه‌ای، کمانچه را به ابزاری برای بیان عمیق و مهارت فنی تبدیل کرده‌اند. یکی از این شخصیت‌های تأثیرگذار، علی اصغر بهاری، موسیقی‌دان برجسته ایرانی است که در قرن بیستم به احیای کمانچه کمک کرد.

اجراهای مسحورکننده و تعهد خستگی ناپذیر او به تدریس، الهام بخش نسل‌های موسیقی‌دان بوده است.

کیهان کلهر

یکی دیگر از نوازندگان سرشناس کمانچه، کیهان کلهر، استاد ایرانی است که نه تنها در آثار برجسته موسیقی ایرانی به عنوان نوازنده و آهنگساز نقشی انکارناپذیر داشت و در کنار اساتید بزرگ دیگری چون استاد حسین علیزاده، استاد محمدرضا شجریان، استاد پرویز مشکاتیان، استاد محمدرضا لطفی و دیگر اساتید گرانقدر به آفرینش در سالهای طلایی موسیقی ایرانی پرداخت، بلکه مرزهای این ساز را جابجا کرده و موسیقی سنتی ایرانی را با سبک های معاصر ترکیب کرده است.

همکاری کلهر با نوازندگانی مانند یویو ما و گروه جاده ابریشم، کمانچه را به مخاطبان جهانی معرفی کرده و تحسین منتقدان را برای او به همراه داشته است.

علاوه بر این افراد استثنایی، تعداد بیشماری از نوازندگان با استعداد کمانچه وجود دارند که به میراث این ساز کمک کرده اند. هنر و فداکاری آنها کمانچه را به ارتفاعات جدیدی ارتقا داده است و از ارتباط و محبوبیت مداوم آن اطمینان حاصل کرده است.

 

برای اطلاع از سایر دوره های آموزشگاه موسیقی چکاد به سایت مراجعه فرمایید.

منبع : سرگذشت موسیقی ایران، روح الله خالقی(سه جلد در یک مجلد/نسخه کامل)

ممنون از رأی دهی شما کاربر عزیز

پرسش و پاسخ 0

بحث درباره این مقاله را شما آغاز کنید!

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *