بربَط

بربَط یا عود سازی زهی است که در خاورمیانه و کشورهای عربی رایج است و از قدیمی‌ترین سازهای شرقی و ایرانی به شمار می‌رود. چون سطح ساز بربط از چوب پوشیده شده بود، اعراب آن را عود نامیدند.(العود در زبان عربی به معنای چوب است)

اصولا بربط یا همان عود در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود که اندازه متداول و معمول همان عودهای ساخت ایران است. نمونه‌های ساخت کشورهای عربی دارای کاسه‌ای بزرگ و عودهای ترکیه کوچک و عودهای ایرانی متوسط است.در قدیم بربط را دو نوع به حساب می‌آوردند: یکی‌ بربط‌ با کاسه‌ٔ‌ بزرگ‌ و دسته‌ٔ کوتاه‌ و دیگر با کاسهٔ کوچک‌ اما دستهٔ‌ بزرگ. امروز به‌ اشتباه‌ ساز دسته‌ بلند را بربط‌ و ساز دسته‌ کوچک‌ را عود می‌نامند. در حالی‌ که‌ اینگونه‌ نیست‌ و براساس‌ تحقیقاتی‌ که‌ انجام‌ شده  هر دو عود یا همان‌ بربط‌ هستند و از یک‌ ساختمان‌ صدایی‌ برخوردارند.

شکم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل و دسته آن بسیار کوتاه‌ است. به طوری که قسمت اعظم طول سیم‌ها در امتداد شکم قرار گرفته‌است. سطح رویی شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره‌هایی مشبک ایجاد شده‌است. عود فاقد «دستان» است و خرک ساز کوتاه و تا اندازه‌ای کشیده‌است. عود دارای ده سیم یا ۵ سیم جفتی است البته در برخی مواقع استادان قالب شکنی کرده و دو یا یک سیم در قسمت پایین قبل از سیم دو به ساز اضافه می‌کنند . سیم‌های جفت با هم همصدا (کوک) می‌شوند و هر یک از سیم‌های دهگانه، یک گوشی مخصوص به خود دارد؛ گوشی‌ها در دو طرف جعبه گوشی (سر ساز) قرار گرفته‌اند.

عود بم‌ترین ساز بین سازهای زهی است؛ نت نویسی آن با کلید سل است که جمعا دو اکتاو است. و یک «اکتاو» بم‌تر از نت نوشته شده شنیده می‌شود. سیم بم معمولاً نقش «واخوان» دارد و گاه این سیم جفت نیست. صدای عود به نحوی است که صدای اکتاو چهارم پیانو از راست به چپ برابری دارد و در اصل باید عود را با کلید «فا» نواخت یعنی صدای اصلی عود یک اکتاو پایین‌تر از آن است که امروز متداول شده‌است .
مضراب عود از پر مرغ (یا پر طاووس و شاه‌پر عقاب ) تهیه شده‌است و گاه نیز نوازنده با مضراب دیگری ساز را می‌نوازد. نوازنده‌های امروزی از مضراب‌های پلاستیکی استفاده می‌کنند.صدای عود بم، نرم و در عین حال گرم و جذاب و نسبتاً قوی است. این ساز نقش تک‌نواز و هم‌نواز هر دو را به خوبی می‌تواند ایفا کند.

کاسه طنینی و صفحه ی رو

کاسه طنینی بربط مانند گلابی است که از طول به دوقسمت مساوی تقسیم، وازترک های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترک ها از یک سو در پایین کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگرمی رسند. صفحه ی روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدا دهی بهتر ازچوب کاج استفاده می شود. دو دایره ی کوچک و یک دایره ی بزرگ تر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین صفحه قرار می گیرد. برروی صفحه، به فاصله ی کمی از خرک در محل برخورد مضراب با وترها، صفحه کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده می شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها صفحه اصلی ساییده نشود.

پل

در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه و جود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.

خرک و سیم گیر

خرک بربط قطعه چوبی به طول تقریبی 10 سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور وترها ایجاد شده اند. در ساخت بعضی بربط ها، وترها به«سیم گیر» ی که در انتهای بدنه ی کاسه است وصل می شوند و در بعضی دیگرخرک وظیفه «سیم گیر» را نیز به عهده دارد، به این صورت که وترها در سوراخ هایی که روی خرک وجود دارند گره می خورند و به طرف گوشی ها می روند. معمولا خرک را مستقیما به صفحه رو نمی چسبانند و بین خرک و صفحه تکه ای چوب یا صدف قرار می دهند.

دسته

بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتی متر است. در قدیم روی دسته بربط دستان بندی می شد ولی امروزه دسته فاقد دستان بندی است. بعضی تزیینات که در ساخت دسته به کار می روند مشابه خط دستان هستند. دسته از یک طرف به کاسه طنینی و از طرف دیگربه سرپنجه متصل است.

سرپنجه

سرپنجه یا جعبه گوشی ها  محفظه ای است تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل ب طرف عقب ساخته می شود. سر پنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.

گوشی ها

بربط دارای 10 گوشی به تعداد وترهای ساز است. گوشی ها از جنس چوب به شکل میخ سر پهن ساخته می شوند که قسمت پهن آنها بیرون سرپنجه و در دست چپ نوازنده برای کوک کردن وترها قرار می گیرد و انتهای باریک آنها درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.

شیطانک

قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی متر، بین دسته و سرپنجه، که وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.

تعداد و جنس وترها

بربط دارای 10 وتر است که دو به دوبا هم همصدا کوک می شوند. در بعضی بربط ها بم ترین وتر را تکی می بندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته می شود. جنس وترها از زه ( روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های مختلف است. معمولا وترهای هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. وترهای گیتار بر روی بربط صدا دهی خوبی دارند. وترهایی خاص این سازنیز در کارخانه ها ساخته می شوند که شماره 504 آن مورد تایید نوازندگان ایرانی است.

وسعت

وسعت معمول صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دسته سازحدود یک اکتاو ونیم از منطقه صوتی وسط، صدا دهی بهتری دارد.

کوک وترها

روی دسته بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) ممکن است. بجزوتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصله چهارم درست پایین رونده است. صدا دهی حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.

کلید نت نویسی

نت نویسی بربط معمولا با کلید سل خط دوم حامل است و چون از نت نوشته شده، یک اکتاو بم تر صدا می دهد بهتر است حدود د یک اکتاو از میدان صدا در بم با کلید فا خط چهارم نت نویسی شود.

مضراب

جنس مضراب بربط از شاه پر،پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشت های دست راست گرفته می شود.

ویژگی های دیگر بربط

به استناد منابع تاریخی، بربط یک ساز ایرانی الاصل است و انواع آن نیز با تغییراتی در اروپا، ترکیه و کشورهای عربی معمول اند. در این ساز معمولا کشش زمان نت ها با استفاده از واخوان، به اجزای کوچک تر تقسیم می شود و بازخمه های پی در پی بر نت و وترواخوان، ایجاد می شود. اجرای نت های کشش دار با مضراب ریز هم امکان پذیر است.

نت های روی وتر بم را می توان با انگشت شست دست چپ اجرا کرد.

آکوردهای دو و سه صدایی، به ویژه به صورت آرپژدر بربط قابل اجرا هستند.

علایم مضرابهای چپ و راست و دست باز مانند علایم یاد شده در تارهستند.

در انگشت گذاری، شماره ی یک برای انگشت سبابه، شماره 2 برای انگشت وسطی، شماره 3 برای انگشت چهارم و شماره 4 برای انگشت کوچک نوشته می شود.

مضراب راست (˄) از بالا به پایین، و مضراب چپ(˅) از پایین به بالا نواخته می شود و از علامت Ƭ برای ریز استفاده می کنند.

بربط، سازی است که برای ایجاد صدای بم در گروه نوازی استفاده می شود و قدرت تک نوازی نیز دارد. تمام علایمی که در تئوری موسیقی برای ایجاد حالت ها و حرکات وجود دارند (تکیه، حروف زینت، گلیساندوی طولی، دوبل نت و...) برروی این ساز نیز قابل اجرا هستند.

آشنایی با استاد عود آموزشگاه موسیقی چکاد